Biên tập: Lê Hồng Hiệp
Một
giai thoại về chuyến thăm Trung Quốc của Tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon vào
năm 1972 từ lâu được xem như là sự chứng thực cho tầm nhìn dài hạn của các nhà
lãnh đạo Trung Quốc về lịch sử. Chu Ân Lai, nhân vật số hai mẫn cán của Mao Trạch
Đông, được cho là đã trả lời câu hỏi về các bài học của cuộc Cách mạng Pháp bằng
cách nói rằng còn quá sớm để nói lên được điều gì. Nhưng thực tế, theo các nhà
ngoại giao có mặt ở đó, Chu không tranh luận về cuộc cách mạng năm 1789, mà là
về phong trào nổi dậy của sinh viên ở Paris năm 1968, do đó có lẽ đúng là vẫn
còn quá sớm để có thể nói lên điều gì.
Sau
sự hiểu lầm này, bài học từ cuộc Cách mạng Pháp đã trở lại với Trung Quốc. Ngay
sau Đại hội Đảng Cộng sản Trung Quốc lần thứ 18 vào năm 2012, cuốn The
Old Regime and the Revolution (Chế độ cũ và Cách mạng) của Alexis de
Tocqueville viết năm 1856 đã trở thành cuốn sách “phải đọc” dành cho cán bộ cấp
cao của Đảng Cộng sản Trung Quốc. Giá trị của cuốn sách được ca ngợi nhiệt tình
nhất bởi Vương Kỳ Sơn, người chèo lái chiến dịch chống tham nhũng của Tập Cận
Bình và có lẽ là đồng minh thân cận nhất của chủ tịch Tập.
Toqueville
lập luận rằng sự thịnh vượng ngày càng cao của nước Pháp thế kỷ 18 đã thực sự
khiến cho việc quản lý đất nước này trở nên khó khăn hơn. Khi người dân trở nên
giàu có, họ cũng đồng thời quan tâm nhiều hơn đến bất bình đẳng kinh tế và xã hội
và do vậy sự bất bình đối với những người có quyền lực và giàu có ngày càng gia
tăng. Những nỗ lực cải cách hệ thống chỉ làm nổi bật thêm tình trạng dễ tổn
thương của chính nó. Cách mạng đã theo sau, quét sạch nền quân chủ và tầng lớp
quý tộc. Đầu họ đã rơi.
Đại
hội Đảng Cộng sản lần thứ 19 mới kết thúc của Trung Quốc đã cho thấy mức độ nằm
lòng quan điểm của Toqueville trong giới lãnh đạo Trung Quốc. Ông Tập đã khẳng định
quyền lực không tranh cãi của mình đối với Đảng và quốc gia. Tập Cận Bình
củng cố vị thế của mình trong suốt nhiệm kỳ đầu tiên, bằng cách đảo ngược
phần lớn di sản để lại của Đặng Tiểu Bình, bao gồm việc mở cửa nền kinh tế,
tách bạch Đảng ra khỏi chính quyền, và đường lối “giấu mình chờ thời” về chính
sách đối ngoại và an ninh.
Tập
cũng triệt tiêu các đối thủ tiềm tàng, chủ yếu dựa vào chiến dịch chống tham
nhũng sâu rộng nhắm đến các quan chức từng được xem là không thể đụng đến. Ông
đã giám sát cuộc thanh trừng lớn nhất từ trước tới nay tại Ủy ban Trung ương Đảng.
Ông thẳng tay đàn áp cả những chỉ trích và dấu hiệu bất đồng chính kiến dè dặt
nhất, và thậm chí cấm truyện cười trên Internet, gồm cả những hình ảnh hài hước
so sánh ông với chú gấu Winnie the Pooh.
Nếu
ở một quốc gia khác, những phương thức như vậy có thể gây ra chỉ trích gay gắt,
với những cáo buộc rằng hành vi của Tập đã đưa đất nước trở lại chế độ độc tài
kiểu Leninist cũ kỹ. Tuy nhiên, ở Trung Quốc, những phương thức này đã thu hút
được những lời ca ngợi từ giới quan sát, những người tin rằng ông Tập đang dẫn
dắt con đường hiện thực hóa “giấc mơ Trung Hoa” nhằm phục hưng đất nước.
Nhưng,
đối với một vài người, giấc mơ đó đang trên bờ vực trở thành cơn ác mộc. Các xu
hướng dân số đang đe dọa biến sự dư thừa lao động vốn mang lại tốc độ tăng trưởng
cao cho Trung Quốc trong những thập niên vừa qua thành thiếu hụt lao động với tốc
độ chưa từng có. Ô nhiễm và khan hiếm nguồn nước, cùng với phát thải khí CO2 và
mức độ ô nhiễm không khí gây chết người đang đe dọa sức khỏe người dân và hủy
hoại sự bền vững của nền kinh tế Trung Quốc.
Ngoài
ra, tăng trưởng GDP của Trung Quốc, mặc dù rất đáng hoan nghênh, lại đang được
tiếp sức chủ yếu bởi sự kết hợp các khoản nợ đang tăng nhanh và bong bóng tài sản
tràn lan. Thậm chí các nhà nghiên cứu Trung Quốc cũng thừa nhận rằng đất nước của
họ đang có một trong những mức độ bất bình đẳng thu nhập lớn nhất trên thế giới.
Khi mà người nghèo ngày càng nghèo đi, và người giàu mỗi lúc một giàu hơn, nhiều
người đang đặt câu hỏi rằng liệu “chủ nghĩa xã hội mang đặc sắc Trung Quốc” thực
sự nghĩa là gì.
Dĩ
nhiên, luôn luôn có những người lạc quan mang lại những suy nghĩ tích cực. Phần
lớn khoản nợ của Trung Quốc là nợ trong nước, bởi lẽ các ưu tiên chính trị đã định
hướng việc vay mượn bên cạnh các cân nhắc về mặt thương mại. Trung Quốc ủng hộ
các nỗ lực quốc tế nhằm giải quyết suy thoái môi trường và biến đổi khí hậu. Phần
lớn người dân trở nên khá giả hơn, dù không đồng đều. Và chính quyền của Tập ít
nhất cũng đang làm điều gì đó nhằm tiêu diệt tình trạng tham nhũng tràn lan
trong Đảng Cộng sản Trung Quốc.
Chúng
ta đều nên hy vọng rằng ít nhất cũng có một vài điều mà những người lạc quan về
Trung Quốc nói là đúng; nếu sự tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc sụp đổ, tất cả
nền kinh tế toàn cầu sẽ bị ảnh hưởng. Nhưng, ngay cả khi những người lạc
quan đã đúng, thì tuyên bố của ông Tập rằng Trung Quốc đã tìm ra được con đường
tốt hơn để vận hành một xã hội và nền kinh tế hiện đại dường như còn lâu mới
đúng với thực tế.
Chắc
chắn rằng, từ những trò hề ngớ ngẩn của Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đến sự
trỗi dậy đầy tàn phá của chủ nghĩa dân tộc dân túy ở châu Âu, các quốc gia dân
chủ đang phải trải qua phần thử thách của mình. Nhưng các hệ thống dân chủ đều
có các cơ chế ổn định hóa nội tại vốn cho phép chúng tự điều chỉnh mà không cần
đến việc sử dụng bạo lực hay đàn áp.
Nhưng
đó không phải là trường hợp của Trung Quốc dưới thời Tập Cần Bình. Có một tranh
luận nghiêm trúc ở Trung Quốc suốt nhiều năm về vai trò đúng đắn của nhà nước
trong quan hệ kinh tế. Một phe cho rằng nếu Đảng Cộng sản Trung Quốc nới lỏng sự
kiểm soát nền kinh tế, họ sẽ không tránh khỏi việc mất kiểm soát đối với nhà nước.
Những người khác biện luận ngược lại: trừ khi Đảng từ bỏ bớt việc kiểm soát nền
kinh tế, họ sẽ mất quyền lực chính trị, vì các mâu thuẫn kinh tế sẽ nhân rộng
và sự phát triển trở nên kém bền vững hơn. Ông Tập rõ ràng đã nằm trong nhóm ủng
hộ vai trò lớn hơn của nhà nước.
Nhưng
không chỉ có Đảng là đối tượng mà ông Tập làm gia tăng quyền lực, ông cũng gia
tăng quyền lực cho cả chính mình. Thực tế, khó để biết được ai đang thăng cấp
trong nấc thang quyền lực của Đảng và ai sẽ bị triệt hạ bởi bất đồng ý kiến với
nhà lãnh đạo tối cao. Điều đó không ngăn cản được những người ngoài cuộc suy
đoán, nhưng trò chơi phỏng đoán này cũng chẳng có ích gì. Tập, cũng giống như bất
kỳ vị hoàng đế nào khác, sẽ tiếp tục bổ nhiệm những cận thần đi theo con đường
mà ông dẫn dắt.
Nhưng
quyền lực cao sẽ đi kèm với trách nhiệm lớn – và, ở điểm này, quyền lực của Tập
gần như tuyệt đối. Đó sẽ là gánh nặng cho một người duy nhất. Tập có thể thông
minh hơn nhiều so với Trump (vốn không phải là một đối thủ khó khăn để vượt
qua), nhưng điều đó là không đủ để bảo đảm một tương lai ổn định và thịnh vượng
cho Trung Quốc. Và, nếu mọi thứ chệch hướng, tất cả đều biết sẽ phải đổ lỗi cho
ai. Đó là lý do tại sao các triều đại độc tài thường có chung một kết cục. Chẳng
cần phải đọc Toqueville mới nhận ra điều này.
Chris
Patten, Thống đốc người Anh cuối cùng của Hong Kong và cựu Ủy viên đối ngoại của
Liên minh châu Âu, là Hiệu trưởng trường Đại học Oxford.
