Alexander Solzhenitsyn
Thái Phục Nhĩ dịch
Sau đây là toàn văn của
bài tiểu luận của Alexander Solzhenitsyn "Đừng Sống bằng dối trá” có lẽ là
cái cuối cùng ông viết trên đất quê hương mình - trước khi Liên Xô sụp đổ - đã
và lưu hành trong giới trí thức của Moscow tại thời điểm đó. Bài tiểu luận ghi
ngày 12 Tháng Hai, cái ngày mà mật vụ đột nhập vào căn hộ để bắt ông. Ngày hôm
sau, ông bị lưu đày sang Tây Đức.
Đã có thời thậm chí rỉ
tai nhau chúng ta cũng không dám! Bây giờ thì chúng ta viết và đọc sách báo
chui, và thỉnh thoảng có tới Viện Khoa Học hút thuốc gặp nhau thì cũng thành thật
mà phàn nàn với nhau rằng: Chúng đang giở trò gì đây? Chúng còn xỏ mũi ta tới
đâu nữa? Quê hương vừa nghèo vừa điêu tàn mà chúng cứ huyênh hoang khoe nhau những
thành tựu trên vũ trụ. Chúng ôm mấy cái chế độ cai trị lạc hậu và dã man, rồi
thổi cho lửa nội chiến bùng lên. Chúng rút ruột để nuôi Mao Trạch Đông một cách
vô tội vạ – rồi tống cổ chúng ta ra chiến trường đánh nhau với hắn, mà chúng ta
phải đi. Trốn sao cho thoát? Chúng thích đưa ai ra tòa thì đưa, chúng nhốt người
tỉnh táo vào nhà thương điên – chúng nó luôn giở những trò đó, còn chúng ta thì
bất lực.
Mọi thứ sắp rớt xuống
đáy cùng. Tinh thần chúng ta đã chết hết, còn thân xác chúng ta và cả con cái
chúng ta nữa, cũng sắp bị ném vào lửa cháy rụi. Thế mà chúng ta vẫn bình chân
như vại, cứ nhếch mép cười một cách tiểu nhân, và lưỡi không bị ngọng mà vẫn
lúng búng trong miệng. Nhưng chúng ta biết làm gì mà ngăn nó cho được? Hay là
chúng ta không đủ sức?
Chúng ta bị tước đoạt
nhân tính một cách tàn bạo tới mức chỉ vì miếng cơm manh áo qua ngày thôi mà
chúng ta sẵn sàng vứt bỏ mọi nguyên tắc và linh hồn của mình, mọi nỗ lực của tiền
nhân và mọi cơ hội của hậu thế – miễn sao đừng đụng tới sự tồn tại mong manh của
mình là được. Chúng ta không có khí phách, không có tự trọng, không có nhiệt
tình. Vũ khí hạch tâm, thế chiến thứ ba chúng ta không sợ. Chúng ta đã nấp kĩ
trong hang rồi. Chúng ta chỉ sợ làm người công dân có dũng khí.
Chúng ta chỉ sợ tụt lại
phía sau đàn và phải bước đi một mình và đột nhiên thấy mình không có bánh mì
ăn, không có lò sưởi ấm và không có một đăng ký hộ khẩu Moscow. Chúng tai đã được
tuyên truyền trong các khóa học chính trị, và theo cùng một cách giống hệt
nhau, đã được bồi dưỡng các ý tưởng sống yên thân, và mọi thứ sẽ tốt đẹp trong
phần còn lại của cuộc đời. Bạn không thể thoát khỏi môi trường và điều kiện xã
hội. Cuộc sống hàng ngày định hình ý thức. Cái đó có liên quan gì với chúng ta?
Chúng ta có thể làm gì với nó?
Được chứ, được tất cả là
đàng khác. Nhưng chúng ta dối lòng mình để an thân. Đừng trách bọn chúng, có
trách thì trách chúng ta đi. Có người vặn hỏi: thì ông muốn nghĩ gì mà chẳng được.
Chúng đã dém miệng chúng ta. Có ai chịu nghe chúng ta, có ai thèm đoái hoài
chúng ta. Làm sao mà bắt chúng nghe chúng ta nói được? Không thể nào thay đổi
được não trạng của chúng.
Tất nhiên là có thể đầu
phiếu để loại bọn chúng, nhưng mà đất nước này làm gì có tuyển cử. Ở phương Tây
người ta có bãi công và biểu tình phản đối, còn chúng ta thì bị đàn áp thẳng
tay, có những cảnh mới nghĩ tới đã thấy rùng mình: ai dám thình lình bỏ việc mà
xuống đường? Song le, những con đường chết chóc mà dân tộc Nga đã mò mẫm trong
đau khổ suốt thế kỉ qua không phải dành cho chúng ta, mà quả thật chúng ta
không cần đi lại những con đường như vậy.
Bây giờ cái rìu đã làm
xong việc, hạt giống gieo xuống đã nảy mầm, chúng ta có thể thấy là những kẻ
còn trẻ tuổi mà cuồng vọng, cho là có thể dùng khủng bố, cách mạng đẫm máu và nội
chiến để mang lại bình đẳng và hạnh phúc cho đất nước chúng ta, chính họ là những
kẻ lạc lối. Thế đủ rồi, xin cảm ơn các vị giác ngộ cách mạng tiên phong! Bây giờ
chúng ta mới biết phương pháp xú uế tất sinh kết quả xú uế. Hãy để cho tay của
chúng tôi trong sạch.
Cái vòng trói buộc này
đã đóng chặt rồi sao? Không còn lối thoát? Và chúng ta chỉ còn một đường duy nhất
thôi, là khoanh tay đợi? Đợi cho tới khi có biến? Chừng nào mỗi ngày chúng ta đều
thừa nhận, ca ngợi, và nuôi dưỡng – chứ không tự mình chém phăng đi một điều
không ai không thấy, là sự dối trá – thì đừng mong có chuyện gì xảy ra.
Bạo động len lỏi vào cuộc
sống an bình, cái mặt nó toát ra vẻ ngạo mạn, y như đang khoác một ngọn cờ và
hô to: “Bạo động đây. Tránh ra, nhường đường cho tao, không tao nghiến nát tụi
bay.” Nhưng mà bạo động mau già. Rồi nó mất hết tự tín, và để giữ cho cái mặt
ra vẻ khả kính nó rước thằng dối tra về làm đồng minh – vì không phải ngày nào
nó cũng thò bàn tay thô bạo của nó ra được, mà thò ra được cũng bất tất chụp hết
mọi người. Nó chỉ cần chúng ta ngoan ngoãn phục tùng dối trá và hàng ngày thực
hành dối trá – đây chính là yếu huyệt của mọi sự trung thành.
Cái chìa khóa đơn giản
nhất và dễ làm nhất mở ra cánh cửa tự do, tự do mà bấy lâu nay chúng ta lãng
quên, là: mỗi người cùng tẩy chay dối trá. Mặc dù dối trá che giấu tất cả, mặc
dù dối trá phủ lấy tất cả, nhưng tôi tuyệt không nhúng tay.
Làm vậy tức là mở một lối
thoát ra khỏi cái vòng luẩn quẩn hoang tưởng do chúng ta khoanh tay đứng nhìn
mà ra. Cách đó vừa dễ làm nhất vừa tiêu diệt dối trá mau nhất. Vì rũ bỏ dối
trá, tức là cắt đứt đường sống của nó. Dối trá giống như bệnh dịch, chỉ có thể
sống bám vào một sinh vật.
Chúng ta không cần phải
ám thị mình. Chúng ta chưa đủ già dặn để tiến vào các quảng trường mà gào lên sự
thật hay biểu hiện tư tưởng của mình. Chưa tới lúc phải làm thế. Nguy hiểm nữa.
Chỉ cần điều gì mình không nghĩ thì chúng ta từ chối đừng nói là được.
Đó là con đường của
chúng ta, con đường dễ nhất ai cũng làm được, con đường đã chiếu cố sự hèn nhát
thâm căn cố đế của chúng ta. Nó dễ hơn phương pháp công dân bất phục tùng của
Gandhi xiển dương – dễ tới mức viết những lời này còn nguy hiểm hơn.
Con đường của chúng ta
là tránh xa chỗ thối nát. Nếu chúng ta đừng ghép đống xương tàn và lớp vảy khô
của ý thức hệ lại với nhau, nếu chúng ta đừng mất công vá lại mớ giẻ rách, thì
chúng ta sẽ ngạc nhiên thấy là sự dối trá sẽ hóa ra bất lực và tiêu ma nhanh
chóng. Lúc đó, cái gì cần lột trần mới thực phơi ra trước cả và thiên hạ.
Vì thế, dù có dè dặt, mỗi
chúng ta hãy lựa cho mình: hoặc là, cam tâm làm nô lệ cho hư ngụy – tất nhiên
chúng ta nuôi dưỡng con cái mình trong tinh thần dối trá không phải vì đó là bản
tính của chúng ta, mà chẳng qua là để kiếm ăn nuôi gia đình – hoặc là rũ sạch mọi
sự dối trá làm một người lương thiện xứng đáng được con cái và người đồng thời
kính trọng.
Con đường của chúng ta
là không tự nguyện ủng hộ bất kì sự dối trá nào. Khi chúng ta đã biết bản chất
của hư ngụy ở đâu, thì chúng ta mỗi người sẽ biết cách nhìn ra đâu là dối, đâu
là thật.
Và từ đó trở đi chúng ta
sẽ:
· bằng mọi
cách không viết, kí, hay in một lời nào chúng ta cho là bóp méo sự thật;
· không
nói những lời như thế, dù là nói chuyện riêng hay nói trước đông người, tự ý
mình hay theo ý người khác, dù làm công tác cỗ vũ, dạy học, giáo dục hay đóng
trò trên sân khấu;
· không
mô tả, cổ vũ, hay truyền đi một ý tưởng nào chúng ta thấy rõ ràng là sai hay
bóp méo sự thật, dù bằng hội hoạ, điêu khắc, nhiếp ảnh, khoa học kỹ thuật hay
âm nhạc;
· không
trích lời người khác nói hoặc viết mà không đặt lời trích vào ngữ cảnh, để lấy
lòng ai đó, hay để lót đường cho mình, hay để thành công trong công việc nếu
mình không hoàn toàn đồng ý với ý tưởng trích dẫn, hoặc nếu ý trích dẫn đó
không phản ánh chân thực bản chất vấn đề;
· không để
cho mình bị ép phải dự những cuộc biểu dương hay hội họp nào trái với sở thích
hay ý nguyện mình, không cầm hoặc giương lên những tiêu ngữ hay biểu ngữ nào
mình không hoàn toàn chấp nhận;
· không
giơ tay biểu đồng tình cho một đề xuất mà ta không thành thật tán đồng, không bầu
cho người mình cho không xứng đáng hay đáng ngờ về tài năng, dù bầu công khai
hay bí mật;
· không để
cho mình bị lôi tới những cuộc họp mà mình đoán người ta sẽ bức mình thảo luận
hoặc bóp méo một vấn đề;
· lập tức
bước ra khỏi những cuộc họp, hội nghị, thuyết trình, biểu diễn, chiếu phim nếu
nghe thấy diễn giả nói láo, rêu rao những rác rưởi ý thức hệ, hoặc những lời
tuyên truyền lố bịch;
· không
đóng góp hoặc mua những báo chí bóp méo thông tin hoặc giấu giếm những sự thật
hiển nhiên.
Tất nhiên là chúng ta
chưa liệt kê hết mọi biến thái hư ngụy cần phải liệt kê. Nhưng người nào thanh
luyện mình sẽ nhờ lương tâm trong sạch mà phân biệt được chân ngụy.
Những người chọn con đường
này ban đầu cuộc sống sẽ rất thay đổi. Có người bị mất việc. Những người trẻ muốn
sống chân thật, thì những việc như thế này sẽ làm cho đời thanh xuân của họ ra
phức tạp, vì khóa học bắt buộc nào cũng nhét toàn dối trá, không thể không chọn
lọc.
Nhưng không có lối đi
nào dễ dãi hơn cho người muốn làm người lương thiện. Ngày nào chúng ta cũng có
người phải đối diện ít nhất là một trong những tình huống trên, cho dù là trong
những ngành khoa học kĩ thuật vô thưởng vô phạt dễ tìm được chỗ nương náu nhất.
Hoặc là chân thật, hoặc là hư ngụy: một đường đi tới tự do tinh thần, một đường
đi tới nô lệ tinh thần.
Còn những kẻ không đủ
dũng khí bảo vệ linh hồn mình– các người chớ vin vào mấy quan điểm ‘tiến bộ’ của
mình mà kiêu ngạo, chớ huyênh hoang mình là hàn lâm học sĩ, là nghệ sĩ nhân dân,
là yếu nhân có nhiều công trạng, hay là đại tướng – các người hãy tự nói với
mình: Mình thà ở lại đàn làm một thằng hèn. Sao cũng được, miễn no bụng ấm lưng
thì thôi.
Lối phản kháng này tuy
nhu nhược nhất trong mọi lối phản kháng cũng không phải là dễ. Tất nhiên là dễ
hơn tự thiêu hay tuyệt thực: lửa sẽ không dìm thân anh, mắt anh không bị nung
cho nổ ra, và gia đình anh sẽ không lúc nào thiếu cơm ăn nước uống.
Một dân tộc vĩ đại ở
châu Âu, dân Tiệp Khắc, họ bị chúng ta phản bội và lừa dối, chẳng là họ đã cho
chúng ta thấy nếu trong lồng ngực có một trái tim cao thượng thì tấm ngực mỏng
manh kia có thể đứng lên chống lại xe thiết giáp đấy sao?
Anh bảo làm thế không dễ?
Nhưng trong mọi cách thì cách đó là dễ nhất. Cách đó có thể nguy tới tánh mạng,
nhưng muốn cứu linh hồn thì không còn cách nào khác. Phải, con đường đó không
phải là con đường dễ đi. Nhưng mà có nhiều người, rất nhiều nữa là khác, năm
này qua năm nọ đã theo đuổi lí tưởng ấy, chỉ vì họ lấy chân thật làm lẽ sống.
Cho nên anh không phải là người đầu tiên chọn đi đường
này, anh chỉ gia nhập dòng người đã dấn thân vào đó. Nếu chúng ta nâng đỡ nhau
và sát cánh nhau thì con đường này sẽ dễ đi và ngắn bớt lại. Nếu chúng ta đông
tới hàng ngàn người thì bọn chúng sẽ không làm gì được chúng ta. Nếu chúng ta
lên tới hàng vạn người thì đất nước này sẽ khoác bộ mặt mới đến mức chúng ta
không còn nhận ra nữa. Nếu chúng ta khiếp nhược quá, thì đừng trách người ta
đàn áp mình mãi.
Chính chúng ta đang tự mình đàn áp mình đấy. Lúc đó
thì hãy khom lưng xuống nữa, hãy rên xiết nữa, và đợi tới ngày những người anh
em của chúng ta, các nhà sinh học, tìm ra cách đọc được tư tưởng của chúng ta,
một thứ tư tưởng vô giá trị và tuyệt vọng.
Và nếu thậm chí đã chọn con đường yên thân mà chúng ta
vẫn rơi vào chỗ cùng khốn, thì chúng ta đúng là đồ bỏ đi, không còn cách gì cứu
vớt được. Lúc đó, chúng ta đáng dành cho những lời khinh bỉ này của Pushkin:
“Đồ súc sinh thì làm gì có tự do. Muôn đời di sản của
nó chỉ là ách nặng và roi vọt.”
