Mệnh lệnh mới của Machiavelli

Triết gia và chính khách của Florentine, Niccolo Machiavelli, đã tạo ra một sự đoạn tuyệt với chính trị học đức hạnh cổ điển của Plato, Aristotle, Rome, và Ki tô giáo trung cổ. Dù ông nổi tiếng nhất với tác phẩm bất chấp luân lý Quân vương, song ông cũng viết tác phẩm Khảo luận, trong đó ủng hộ chủ nghĩa cộng hòa. Machiaville là một người theo chủ nghĩa duy thực trong chính trị, nhưng ông khâm phục chủ nghĩa cộng hòa dân sự. Đóng góp lâu dài của ông là đã chuyển hướng lý thuyết chính trị từ việc miêu tả về thành bang lý tưởng đến việc miêu tả về sự hoạt động của các nhà nước thực tế và nêu lên câu hỏi liệu sự lãnh đạo chính trị có cần phải thỏa mãn điều kiện đạo đức hay không.

Quân vương

·       Niccolo Machiavelli (1469 – 1527) chắc chắn là triết gia chính trị và nhà khoa học chính trị hiện đại đầu tiên. Ông sống trong trong giai đoạn mà Italy gồm các thành bang thương mại cạnh tranh với nhau. Ông là người Florentine, sinh ra trong một gia đình nổi tiếng, và nhận được điều mà ông gọi là sự giáo dục nhân văn, vốn tập trung vào nền văn hóa cổ điển (Hilap – La mã) hơn là vào chủ nghĩa kinh viện (Kito giáo).

o   Machiavelli giữ nhiều chức vụ trong thời gian biến động về chính trị, khi giáo hoàng là một nhân vật chính trị, các thành bang Italy tranh giành quyền lực, và Italy đối mặt với sự xâm lược của Pháp, Tây ban nha, và Đế chế La mã thần thánh.

o   Khi cộng hòa Florentine bị lật đổ bởi gia đình Medici vào năm 1512, Machiavelli bị cầm tù và tra tấn, sau đó đi lưu vong, chính trong thời điểm này, ông đã viết hai tác phẩm nổi tiếng của mình là Quân vương, và Khảo luận.

·       Quân vương được xuất bản năm 1532 sau khi Machiavelli mất. Trong đó, ông nói một cách rõ ràng rằng ông đang đưa ra lời khuyên cho các ông vua khi đối mặt với các vấn đề thực tế, chứ không phải cho việc hình thành một thành bang lý tưởng. Đây là một sự đoạn tuyệt rõ ràng với lý thuyết triết học cổ đại và trung cổ, vốn cho rằng mục đích của nó là miêu tả các phẩm tính của một xã hội công bằng và các đức hạnh cần có của người cai trị. Trong Quân vương, Machiavelli nghiên cứu các ví dụ lịch sử nổi tiếng và rút ra các kết luận về đâu là sách lược hiệu quả nhất.

·       Quan tâm chính của một quân vương là giành và giữ quyền lực. Machiavelli nổi tiếng khi cho rằng “mục đích biện minh cho phương tiện”, điều này dường như biện minh cho nền chính trị dựa trên sức mạnh, không quan tâm đến đạo đức. Chẳng hạn, khi một nhiệm vụ không được dân chúng thích phải được thực hiện, Machiavelli đề nghị bổ nhiệm một cố vấn đặc biệt để tạo ra những sự thay đổi cần thiết; nếu người dân ghét sự thay đổi, người cai trị có thể tuyên bố về sự yếu kếm của người cố vấn và xử tử anh ta.

·       Machiavelli nhấn mạnh tầm quan trọng của virtu, có nghĩa là “sự xuất sắc” nói chung, mà không nhất thiết là phẩm hạnh đạo đức. Ông cũng khẳng định rằng hoàn cảnh khác nhau đòi hỏi các hành động khác nhau, và tất cả phụ thuộc vào sự may mắn, hay fortuna. Các ông vua nỗ lực cho sự vinh quang hơn tất cả, nhưng họ có đạt được nó hay không thì một nửa phụ thộc vào sự xuất sắc hay khả năng của họ và một nửa vào sự may mắn.

·       Rõ ràng, đây là một thuyết duy thực chính trị, vốn cho rằng chiến tranh là một thực tế trong quan hệ giữa các cộng đồng chính trị và những người lãnh đạo, và không thể áp dụng các tiêu chuẩn đạo đức dân sự cho nó. Thuyết duy thực cũng xưa cũ như “Đối thoại Melian”, trong chương 17 của tác phẩm Lịch sử của cuộc chiến Peloponnesian của nhà lịch sử Hilap Thucydides.

o   Thucydides miêu tả một cuộc gặp giữa các lãnh đạo của Melos và các tướng Athen những người đang đe dọa người Melos bằng một lực lượng mạnh hơn hẳn. Các lãnh đạo Athen yêu cầu sự đầu hàng, dựa trên thực tế là họ mạnh hơn người Melos. Người Melos từ chối đầu hàng nhưng bị đánh bại sau một cuộc bao vây, và người Athen chiếm lấy Melos rồi đến sinh sống ở đó.

o   Rất lâu sau đó, trong giai đoạn cận đại, thái độ của người Athen có thể được gọi là raison detat, có nghĩa là lợi ích quốc gia và hành vi quốc gia không phục tùng các chuẩn mực đạo đức thông thường.

·       Không thể phủ nhận Quân vương là một kinh điển của thuyết duy thực chính trị và trình bày cho một sự áp dụng lần đầu tiên của thuyết duy thực quốc tế vào các vấn đề đối nội, nghĩa là, vào việc cai trị một quốc gia. Dĩ nhiên, những người lãnh đạo đã hành động theo cách này trong quá khứ, nhưng các triết gia cổ đại và trung cổ không ủng hộ hay bảo chữa cho điều đó. Machivelli giải thích rõ ràng rằng ông không đang nói về nền chính trị lý tưởng mà là về nền chính trị thực tế, và về điều mà phải được thực hiện trong thế giới thực. Sự cai trị ổn định, chứ không phải công bằng, mới là điều quan trọng. Ông gọi điều này là  “mệnh lệnh mới” của tư tưởng chính trị.  

Khảo luận về Livy

·       Một cuốn sách nổi tiếng khác của Machiavelli là Khảo luận về 10 quyển sách đầu tiên của Titus Livy (1531), 10 quyển sách này là một sự giải thích nổi tiếng của nhà lịch sử La mã Livy về lịch sử của cộng hòa Rome. Sẽ là đúng đắn khi xem Quân vương là một phần của một tầm nhìn rộng lớn hơn được triển khai trong Khảo luận.

·       Chính quyền có thể thuộc kiểu cha truyền con nối hoặc kiểu cộng hòa. Kiểu chính quyền nào mà một xã hội có phụ thuộc vào hoàn cảnh của nó. Tất cả các dạng chính quyền của Aristotle đều ngắn ngủi và có thể thay đổi, và tất cả phụ thuộc vào sự may rủi. Machiavelli nói, tất cả các thành bang trải qua “sự phát tiển và lụi tàn”, mà không phải là đứng yên. Chế độ cha truyền con nối là đúng cho một số xã hội ở một số giai đoạn nhưng không đúng cho các xã hội khác. Cộng hòa là đúng cho một số xã hội và  ở một vài thời điểm.

·       Machiavelli tin vào “hoặc là/hoặc” - rằng dạng chính quyền và hoàn cảnh tương ứng nghiêm ngặt. Luật pháp, hoàn cảnh xã hội, và các chính sách phải phù hợp với dạng này hoặc dạng kia; các ưu điểm của các dạng cộng đồng chính trị đối lập không thể kết hợp với nhau. Con đường ở giữa luôn luôn tồi tệ. Người cai trị phải hoặc là tốt đẹp hoàn hảo hoặc “xấu xa kinh khủng”.

Mô hình cộng hòa của Machiavelli

·       Mô hình cộng hòa của Machiavelli là rất rõ ràng: Rome. Thời kì đầu trong lịch sử của nó, từ 509 trước Công nguyên tới khoảng năm 207 trước Công nguyên, trước khi Thượng viện mất đi quyền lực của nó vào tay Hoàng đế, Rome là một nền cộng hòa, với các thiết chế chính trị đặc biệt chú trọng đến việc tản quyền. Điều này quan trọng đối với chúng ta bởi vì về luật pháp và chính trị, cộng hòa Rome được hầu hết mọi triết gia hiện đại coi là một mẫu hình của nền cộng hòa.

·       Luật của Rome phân biệt luật dân sự và luật hình sự. Luật hình sự liên quan đến sự xúc phạm chống lại nhà nước, trong khi luật dân sự liên quan đến sự xúc phạm riêng tư. Luật dân sự cũng phân biệt hiệp hội của các công dân với quân đội, chính quyền, và cuối cùng, các thiết chế của giới giáo sĩ. Đây là nền tảng cho điều mà trong thế kỉ 18 gọi là xã hội dân sự.

·       Machiavelli nghĩ rằng Cộng hòa Rome thực sự vĩ đại. Vô số các thiết chế của nó cho phép nó cân bằng quyền lực; khuyến khích đức hạnh và tinh thần cộng đồng trong giới lãnh đạo; và duy trì năng lực quân sự của nó trong một thời gian dài. Nhưng giống như mọi sự, cuối cùng Rome xuy tàn.

·       Ở đây, Machiavelli đứng về phía truyền thống cộng hòa dân sự hiện đại, truyền thống tin rằng công dân (người tự do và có tài sản) phải cai trị chính họ, như theo Aristotle, và họ có thể làm như vậy chỉ nếu tất cả họ có được đức hạnh của chế độ cộng hòa, đó là danh dự, và sự sẵn sàng chiến đấu.

o   Đây là một ý niệm cũ về người quý tộc chiến binh, khá quen thuộc trong chế độ phong kiến. Và Machiavelli, cũng như các nhà lịch sử khác, ý thức rằng đức hạnh chiến binh như vậy có thể bị mất đi một cách định kì.

o   Điều này tương tự với quan điểm của nhà xã hội học Ả rập thời trung cổ Khaldun (1332-1406). Sớm hơn một thế kỉ (so với Machiavelli), trong tác phẩm Prolegomena của ông, ông đưa ra một sự giải thích về xã hội Ả rập và Bắc phi. Ông cho rằng, sự đoàn kết thống nhất xã hội kiểu bộ lạc, chiến binh…phổ biến trong các bộ lạc du mục nhưng suy giảm sau cuộc chinh phục một thành phố bởi vì đời sống thành thị thương mại mang tính cạnh tranh cá nhân và độc hại với đức hạnh chiến binh.

o   Đây là một phần của truyền thống cộng hòa dân sự; một nền cộng hòa là một sự kết hợp của các công dân tích cực, những người có cả tài sản lẫn khả năng tự bảo vệ. Sở hữu tài sản và sự bảo vệ là có liên quan bởi vì người sở hữu tài sản có đất đai để bảo vệ và có tiền để mua vũ khí, áo giáp, những thứ mà các quan tâm thương mại có khuynh hướng làm cho xói mòn.

o   Machiavelli cũng phê phán công khai ảnh hưởng của Ki tô giáo. Giáo hội La mã gây tác hại cho Italy. Ki tố giáo làm giảm bớt sinh lực và đức hạnh chiến binh.

Kết luận về nền cộng hòa

·       Trong Khảo luận, Machiavelli đưa ra một cái nhìn rộng mở hơn so với Quân vương. Thế giới hầu như không tốt đẹp, bản chất con người có cả tốt lẫn xấu; lịch sử không đồng nghĩa với tiến bộ; và chính trị không thể bị quyết đinh bởi các đức hạnh lý tưởng.

·       Nền cộng hòa thật mong manh, nhưng khi nó tồn tại, thì nó ưu việt về mặt đạo đức hơn so với nền quân chủ. Machiavelli đồng ý với Livy rằng đám đông không kiên định và dễ hành động trái pháp luật, nhưng ông đưa ra một quan điểm hiện đại hơn, với nhận xét rằng, “bất cứ ai không kiểm soát hành vi của mình bằng luật pháp thì sẽ phạm phải lỗi tương tự mà đám đông phạm phải”.

·       Dân chúng là tốt đẹp không phải bởi biết đâu là chính sách đúng để lựa chọn mà bởi biết lắng nghe các luận điểm phản đối các chính sách và lựa chọn đâu là luận điểm đáng giá nhất. Do đo, “chính quyền cai trị bởi nhân dân thì tốt hơn chính quyền cai trị bởi vua chúa”, nhưng vẫn thường cần một vị vua để thiết lập hoặc cải cách một nền cộng hòa; điều mà người dân không thể làm.

·       Dựa vào Khảo luận, dường như Machiavelli không đưa ra các lý tưởng chính trị rõ ràng; ông kết hợp lý tưởng với thực tế và hỏi về cái giá thực tế của việc hành động theo các ý tưởng. Trong chính trị, vấn đề là dạng nhà nước nào được tạo ra và duy trùy. Nó phải an ninh và trật tự; nó phải công bằng và đức hạnh. Nhưng bất cứ điều gì được làm để tạo ra một nhà nước như vậy đều là hợp pháp.

·       Mối đe dọa to lớn đối với các chế độ quân chủ và cộng hòa không phải là quần chúng mà là sự gian trá của những người tham vọng, giàu có, quyền lực.

Di sản của Machiavelli

·       Có lẽ di sản chính của Machiavelli để lại cho chúng ta là thuyết duy thực của ông: chúng ta không giả định tính đúng đắn của các chuẩn mực đạo đưc dân sự trong lĩnh vực chính trị. Ông cũng nêu lên vấn đề “bàn tay bẩn”: trong chính trị thì ta chắc chắn sẽ phải hành động mất đạo đức? Các nhà duy thực trả lời là đúng như vậy, có nghĩa là đạo đức không thể được áp dụng.

·       Nhiều người tin Machiavelli là người mất đạo đức, nhưng quan điểm của ông thì phức tạp hơn điều đó. Nói rằng mục đích biện minh cho phương tiện không nhất thiết là phi đạo đức.

o   Ví dụ, nếu bạn là người theo chủ nghĩa kết quả,  nếu bạn nghĩ một hành động là tốt khi các kết quả tốt của nó lớn hơn các kết quả xấu, thì mục đích có thể bảo chữa cho phương tiện. Dạng nổi tiếng nhất của chủ nghĩa kết quả là thuyết công lợi, theo thuyết công lợi tính đúng đắn về mặt đạo đức của các hành động là chúng tạo ra lợi ích lớn nhất cho nhiều người nhất.

o   Machiavelli có là một nhà kết quả đạo đức hay thậm chí một nhà công lợi hay không? Câu trả lời là: không rõ ràng. Ông nói rằng trong chính trị, ta không thể đơn giản chỉ theo sau bổn phận dân sự nhưng phải làm điều gì sẽ dẫn đến kết quả tốt nhất. Nhưng ông cũng coi mục đích tối hậu - thường được coi kết quả tốt nhất - là thứ mà giống với sự cai trị ổn định , và nếu có thể, bằng danh tiếng.

o   Mục đích là mục đích chính trị thực tế, vốn được ưu tiên hơn so với các dạng đức hạnh mà các triết gia cổ đại và các học giả kinh viện quan tâm. Mối đe dọa của việc đánh mất sự cai trị, bị chinh phục, bất ổn sẽ lấn át mọi thứ và biện minh cho bất cứ điều gì.

·       Machiavelli khởi đầu cho sự suy tàn của truyền thống cổ đại và trung cổ vốn cho rằng chỉ có phẩm hạnh đạo đức mới có thể hình thành nên một thành bang tốt hay công bằng. Từ Plato cho đến thời trung cổ, ý tưởng cho rằng một xã hội công bằng có thể được xây dựng mà không cần đến những người công dân hay những người cai trị đạo đức là ngớ ngẩn. Nhưng Machiavelli lại thấy rằng xã hội chính trị thường tiến bộ mà không cần phẩm hạnh đạo đức và thấy có một cách để trở nên công bằng và ổn định mà không cần nó (đạo đức).

Nguồn: The Modern Political Tradition: Hobbes to Habermas