Edward
Celeson
Đinh Tuấn Minh dịch
“Nền kinh tế thị trường, tức chủ
nghĩa tư bản, hiện đang bị khinh ghét hơn bất cứ thứ gì khác. Trong điều kiện
xã hội hiện tại, khi gặp những gì không hài lòng, người ta thường đỗ lỗi cho chủ
nghĩa tư bản.” Ludwig von Mises viết như thế vào tháng Giêng năm 1947[1]. Thật ra, chủ
nghĩa tư bản đã mang tiếng xấu từ trườc đó rất lâu. John Ruskin từng phỉ báng
Adam Smith là “… một gã Xcốtlen nửa người nửa ngợm đang cố tình rao giảng những
lời báng bổ thánh thần: nào là ‘Hãy căm thù thượng đế, chúa tể của các ngươi, kệ
xác những luật lệ của ông ta, và hãy luôn ngắm nghé tài sản của bọn láng giềng’”[2]. Cứ như thế, từ
nhiều năm qua, những người theo chủ nghĩa Marx và chủ nghĩa xã hội Fabian đã tạo
ra một kho tư liệu tuyên truyền khổng lồ chống lại chủ nghĩa tư bản.
Trong những giai đoạn khủng hoảng
kinh tế, chủ nghĩa tư bản phải đương đầu với sự chống đối còn kinh khủng hơn thế
nữa. Trong cuộc Đại Khủng Hoảng [giai đoạn 1929-1932 – ND] một quyển sách do
nhiều tác giả Cơ Đốc giáo có viết như sau: “Tương lai của các cộng đồng Thiên
chúa giáo tùy thuộc hoàn toàn vào việc Thiên chúa giáo, hay đúng ra là những
tín đồ Thiên chúa giáo, có quyết tâm chấm dứt ủng hộ chủ nghĩa tư bản và bất
công xã hội hay không”[3]. Những tuyên bố
như thế vào thời đó không phải là ít. Trong quá khứ không xa, mọi người đều có
cảm nhận rằng có vẻ như những người càng có khuynh hướng Phúc Âm chính thống
(orthodox and evangelical wing) thì càng ủng hộ chủ nghĩa tư bản, và điều này
đã được xác nhận qua dữ liệu thống kê. Nhưng ngày nay, một nhóm những người có ảnh
hưởng rộng lớn trong giáo phái Phúc Âm đã thẳng thừng phủ nhận quan điểm bảo thủ
về kinh tế và chính trị này và cho đó là phi Thiên chúa giáo.
Theo tôi, có lẽ một trong những nhiệm
vụ cấp bách nhất của chúng ta hiện nay là tìm hiểu vì sao một số trí thức quan
tâm đến những vấn đề xã hội, trong đó có cả những tín đồ Thiên chúa giáo, lại
căm thù chủ nghĩa tư bản đến thế. Cũng không loại trừ những thành phần đối
kháng theo khuynh hướng xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa chỉ muốn hủy diệt
chủ nghĩa tư bản cũng như quốc gia của chúng ta [nước Mỹ - ND] nhằm phục vụ cho
quyền lợi của họ. Thế nhưng vẫn còn nhiều người tử tế và có thiện chí khác vẫn
cứ phản đối nền kinh tế thị trường chỉ vì họ không hiểu được nó là gì.
Không tồn tại xã hội Utopia thời Tiền-Công-Nghiệp
Xét về mặt thời gian, điều ngụy biện
đầu tiên cần phải phá bỏ là khái niệm tiền-tư- bản-chủ-nghĩa của xã hội loài
người. Người ta rất dễ dàng thêu dệt ra một giai đoạn bình dị như thiên đàng mà
ở đó người nông dân có một cuộc sống an lành hoàn toàn gần gũi với thiên nhiên,
giống như đem “người man khai lương thiện” (Noble savage) trong thiên đường thời
nguyên thủy mà Jean Jacques Rousseau hình dung đến sống trong thời trung cổ vậy.
Thomas Hobbes (1588–679) lập luận có cơ sở hơn khi cho rằng cuộc sống hoang dã
ngày xưa rất “tồi tệ, tàn bạo và ngắn ngủi”. Adam Smith (1723-1790) còn ghi nhận
rằng trong thời kỳ của ông, “người ta thường gặp trên vùng cao nguyên ở Xcốtlen
những người mẹ sinh đến 20 con nhưng chưa đến hai trong số đó có thể sống sót”[4]. Nên nhớ rằng
đây là chuyện xảy ra chỉ mới hai thế kỷ trước. Có nhà văn còn viết rằng tử suất
của thị dân thời trung cổ cao hơn cả sinh suất, vì thế các thành phố, nếu muốn
tồn tại, phải liên tục chiêu mộ dân nhập cư từ những vùng thôn quê[5]. Những trận
đói nghiêm trọng cũng thường xảy ra vào thời kỳ này. Gần đây hơn, E.A. Wrigley
cho rằng cách đây gần ba thế kỷ, ở một số họ đạo mà ông nghiên cứu, tử suất tỉ
lệ thuận với giá lúa mì vào thời đó[6]. Ngoài ra còn
phải kể đến nạn ô nhiễm môi trường ở mức độ khủng khiếp do mọi thứ rác rưởi đều
được thải ra đường. Như vậy, cuộc sống vào cái gọi là thời kỳ tiền công nghiệp
không có gì là tuyệt vời cả, thậm chí là tốc độ cải thiện đời sống trong thời kỳ
đó chậm hơn nhiều khi so sánh với giai đoạn hiện đại ngày nay. Vì thế, rõ ràng
là không có cơ sở lịch sử khi cho rằng mọi thứ đều hoàn hảo trước khi ‘con rắn’
tư bản chủ nghĩa xuất hiện làm băng hoại cái thiên đàng hạ giới của loài người.
Một quan niệm khác cho rằng sinh hoạt
xã hội và chính trị của loài người tương đối đơn giản trong thời kỳ tiền tư bản.
Suy diễn đó được hình thành như sau: cuộc sống vào thập niên 1890 đơn giản hơn
ngày nay, suy ra nó càng đơn giản hơn vào thập niên 1690 hay 1590 chẳng hạn. Lại
sai nữa. Theo như lời kể của một số vị cao niên còn sống, đời sống con người,
chỉ có ở giai đoạn sau cùng của thời kỳ Victorian, là tương đối đơn giản mà
thôi; còn lại thì cuộc sống ở cuối thế kỷ 17 hay thời kỳ tiền công nghiệp cũng đều
không khác mấy với cuộc sống ngày nay. Chẳng hạn như ở Pháp, “những quy định
cho nghề dệt trong thời kỳ từ 1666 đến 1730 dài đến 2000 trang giấy in”[7]. Hình phạt cho
những ai vi phạm những quy định này cũng rất nghiêm khắc. Vô số người bị xử tử
vì những vi phạm kinh tế mà lẽ ra không đáng để gán tội hình sự. Và cũng nên nhớ
rằng những chuyện như vậy đã diễn ra ngay cả trước khi cuộc sống bị cuộc Cách Mạng
Công Nghiệp làm cho rối ren, hay ít ra là như người ta vẫn kể. Rõ ràng không phải
vì nhu cầu thực tiễn của cuộc sống mà những quy định cho nghề dệt vào thời kỳ
đó lại phức tạp đến vậy – với một ngành dệt thủ công thì việc gì phải cần đến
hàng ngàn trang luật lệ như thế – mà chính là do quan điểm cai trị của nhà cầm
quyền. Điều này có nghĩa là con người vào thời đó “đã có một lòng tin vững chắc
vào nhà nước trong việc sử dụng luật pháp như là một phương tiện hiệu quả để đạt
được tất cả cũng như bất kỳ mục tiêu nào mà họ muốn”[8]. Quả là hiện đại!
Adam Smith và nguyên tắc pháp trị
Adam Smith thường bị xem là một kẻ vô
chính phủ. Thời nay nếu ai tin vào tự do thương mại, người đó hẳn cũng chấp nhận
sự hiện hữu tất yếu của nhà nước. Dù là ngày càng có nhiều người theo khuynh hướng
vô chính phủ – cũng có thể đó là phản ứng chống lại sự thái quá của chủ nghĩa
nhà nước (statism) – nhưng điều này không có nghĩa là mô hình vô chính phủ là một
mô hình tất yếu để thay thế cho mô hình nhà nước toàn trị. Smith phân biệt rất
rõ ràng khái niệm “luật pháp vì công lý” và những mưu toan lố bịch của những kẻ
muốn gây áp lực lên nhà nước để thao túng thị trường nhằm thu lợi cho riêng
mình[9]. Theo Smith,
nhiệm vụ của nhà nước là thực thi công lý chứ không phải quản lý công việc của
từng người dân. Ông còn quan niệm rằng nhà nước phải có nhiệm vụ chống ngoại
xâm để bảo vệ quốc gia, duy trì “một số công trình công cộng và một số định chế
công cộng” vì lợi ích chung của toàn dân, chẳng hạn như những dịch vụ mà nhà nước
rất khó thu phí sử dụng từ dân như việc sử dụng hải đăng, lòng đường và lề đường
trước nhà của người dân. Rõ ràng là Smith vẫn còn tin vào vai trò của nhà nước,
tuy nhiên, cũng như Thomas Jefferson, ông cho rằng “hoạt động của nhà nước nên
đơn giản và tiết kiệm.” Ngày nay có nhiều người đang nghiên cứu trở lại hai tác
phẩm kinh điển ấn hành năm 1776, The Wealth of Nations [Của cải
của các Quốc gia] và “Bản tuyên ngôn độc lập.” Hy vọng mô hình nhà nước hạn chế
(limited government) sẽ lại được ưa chuộng trong thời gian sắp tới.
Chủ nghĩa tư bản và lòng tham
Một ngụy biện khác nữa cho rằng Adam
Smith là kẻ tôn thờ lòng tham, rằng chấp nhận sự tàn bạo của tự do kinh doanh –
“ai cũng giành giật cho mình, khôn sống mống chết.” Xin nhắc lại, đây là nhận định
chung của nhiều người, cả phe tư bản lẫn xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên Smith
không có ý như thế khi nói về chủ nghĩa tư bản. So với những lên án khác chống
lại tự do kinh doanh thì sự ngộ nhận này gây thiệt hại nhiều hơn cả: cả hai phe
Cơ Đốc giáo và nhân đạo chủ nghĩa đều lên án tự do kinh doanh là xấu xa và đồi
bại. Henry Thomas Buckle, một sử gia người Anh vào thế kỷ 19, đã có một nhận
xét đáng chú ý về vấn đề này. Trong tác phẩmThe Theory of Moral Sentiments [Lý
thuyết về những tình cảm luân lý], Smith nhấn mạnh sự thương cảm, thế nhưng 17
năm sau, tác phẩm The Wealth of Nations lại được viết dựa trên
chủ đề “… một động lực phát triển lớn của toàn nhân loại, của mọi lợi ích, giai
cấp, ở mọi thời đại, mọi quốc gia, là tính ích kỷ.” Thế là mọi người đều dựa
vào đó mà cho rằng Adam Smith chỉ biết sùng bái lòng tham, chớ ít ai hiểu được
rằng trước đó Smith cũng đã từng sùng bái tình thương người như thế nào. Buckle
mô tả sự thay đổi quan điểm đột ngột của Smith như sau:
“Như thế Adam Smith đã thay đổi hoàn
toàn những tiền đề mà ông đã dùng cho những nghiên cứu trước đây. Trước đây,
ông cho rằng con người vốn có tính thông cảm, nay thì lại cho rằng con người vốn
ích kỷ, luôn làm giàu vì những mục tiêu hèn hạ và bẩn thỉu. Có vẻ như lòng nhân
từ và những cảm xúc con người không còn ảnh hưởng gì đến hành động của chúng
ta. Quả thực Adam Smith hầu như không hề thừa nhận có lòng nhân đạo trong lý
thuyết về động lực phát triển của ông[10].”
Có lẽ vì Buckle quá hâm mộ tác phẩm The
Wealth of Nations, thậm chí còn đề cao nó như là “một tác phẩm quan trọng
nhất từ trước đến nay”, nên ông không hề có định kiến gì về Adam Smith. Do đó,
để giải thích cho sự thay đổi đột ngột trong cơ sở lý luận của Smith, ông cho rằng
Smith cố gắng tìm hiểu cả hai mặt của vấn đề, rằng hai tác phẩm này “bổ sung
cho nhau chớ không đối chọi”, rằng trong mỗi chúng ta đều có chút vị tha và ích
kỷ. Cho dù ý đồ thật sự của Smith là như thế nào thì cái hình ảnh về lòng tham
mà ông mô tả trong tác phẩm The Wealth of Nations cũng đã đi vào tiềm thức của
quần chúng. Chỉ có điều là tôi không rõ có bao nhiêu người lớn tiếng nhất lên
án vấn đề này đã từng đọc qua tác phẩm đó.
Một trong những tác giả cùng thời với
chúng ta, Richard C. Cornuelle, cũng đã từng cố gắng giải quyết cái song đề
trái ngược này. Ông ta lấy dẫn chứng từ tác phẩm quen thuộc Fable of
the Bees [Chuyện Ngụ Ngôn của loài Ong], do Mandeville xuất bản năm
1705, một câu chuyện châm biếm, mà ngay ở tiêu đề của quyển sách này đã chỉ rõ,
nhằm chứng tỏ rằng “Thói xấu cá nhân làm lợi cho cộng đồng.” Vấn đề đáng bàn ở
đây là liệu lòng tham của một cá nhân có giúp tạo ra phúc lợi xã hội hay không
bằng cách kích thích hoạt động kinh tế và từ đó nâng cao mức sống cho mọi người.
Quan niệm trước đây thì cho rằng không ai có thể thu lợi ngoại trừ có ai đó chịu
thiệt thòi, rằng chúng ta chỉ có thể làm giàu bằng cách bần cùng hóa kẻ khác.
Cornuelle viết:
“Mandeville chỉ đơn thuần đưa ra cái
song đề trái ngược ‘thói xấu cá nhân – lợi ích cộng đồng’. Chính Adam Smith mới
là người đi tìm lời giải cho nó. Trong tác phẩm bất hủ The Wealth of
Nations, ông đã giải thích một cách rõ ràng và đầy đủ cho cả thế giới
nguyên nhân thành công của hoạt động thương mại. Giọng văn của ông chứa đầy sự
ngạc nhiên, cứ như là ngay cả ông cũng không thể tin nổi vào những phát hiện của
chính mình…[11]”
Smith vô cùng kinh ngạc khi phát hiện
ra rằng lợi ích lâu dài thật sự của từng cá thể cũng chính là lợi ích chung của
mọi người, rằng điều gì tốt cho một người cũng chính là điều tốt nhất cho tất cả.
Nếu thật sự là thế thì có vẻ như không hề có mâu thuẫn gì trong hệ thống tư tưởng
trước đấy của Adam Smith dựa trên sự cảm thông hay là dựa trên lòng tham lam
như ông đã viết trong tác phẩm The Wealth of Nations sau này.
Smith cho rằng người buôn bán trong khi tìm cách kiếm lời, dưới sự điều khiển của
một “bàn tay vô hình”, đã vô tình tạo ra phúc lợi xã hội, một kết quả mà anh ta
không hề nghĩ đến[12].
Ý tưởng này thật thú vị: như vậy, cái gì tốt cho nhà nông thì đều tốt cho người
tiêu dùng, cái gì tốt cho công nhân thì cũng tốt cho người quản lý, cái gì tốt
cho nước Nga, Trung Hoa Cộng Sản, Cuba, và những quốc gia láng giềng thân thiện
hơn thì cũng tốt cho Hoa Kỳ và ngược lại. Nghe thì hay đấy, nhưng liệu có thật
như thế không?
Nếu chúng ta cho rằng cái gì tốt cho
mỗi người đều sẽ tốt cho mọi người, thì câu hỏi tiếp theo là liệu chúng ta có tự
động nhận ra những điều đúng đắn để mà làm hay không. Dĩ nhiên chúng ta cần phải
phân biệt giữa sự tham lam mù quáng và sự theo đuổi quyền lợi cá nhân có suy
xét. Tuy nhiên ngay cả khi có sự phân biệt đó, lịch sử cũng có rất ít bằng chứng
cho thấy con người lúc nào cũng có đủ sáng suốt để làm những điều đúng. Thật
đáng tiếc là sau khi tác phẩm này được phát hành, người ta có khuynh hướng tin
rằng nếu người kinh doanh hành động một cách “tự nhiên” theo bản năng thì kết
quả sẽ chắc chắn có lợi cho xã hội.
Cũng nên nhớ rằng Adam Smith sinh ra
vào thời mà Newton đang làm cho cả thế giới chú ý đến “lý thuyết hợp nhất vật
lý học và thiên văn học” nổi tiếng của ông, lý thuyết đưa ra giải pháp cho bài
toán vũ trụ bí ẩn mà những công trình nghiên cứu của Copernicus, Kepler và
Galileo đã đặt ra cho ngành thiên văn và vật lý học từ 1543. Hậu quả công trình
đó là làm cho người ta bắt đầu có thói quen đi tìm các qui luật cơ học cho tất
cả mọi thứ, từ các hành vi của con người, cho tới các hành vi của xã hội, của
nhà nước, đến tất cả mọi phương diện của cuộc sống. Cứ như con người là một cái
máy vậy. Điển hình là bài tiểu luận nổi tiếng vào năm 1798 của Malthus, trong
đó ông cảnh báo rằng dân số của loài người sẽ không ngừng tăng và đến một lúc
nào đó sẽ vượt quá mọi khả năng cung ứng thực phẩm, khiến cho việc cải thiện đời
sống con người trở thành bất khả. Không trách vì sao ông và người bạn tốt của
mình là Ricardo đã làm cho ngành kinh tế học phải mang một cái tên nữa là “ngành
khoa học sầu bi” (dismal science.)
Chú thích
[1] Ludwig von Mises, Planned Chaos, p. 17
[2] Robert B. Downs, Books that Changed the World, p. 43.
[3] Christian Message for the World Today. E. Stanley Jones and
nine other churchmen are listed as the authors. The quotation from Chapter II,
page 45, was apparently written by Basil Mathews.
[4] Adam Smith, The Wealth of Nations (Modern Library
edition), p. 79.
[5] Warren S. Thompson, Population Problems, p. 73.
[6] E. A. Wrigley, Population and History, p. 66.
[7] Chamberlain, The Roots of Capitalism, p. 20.
[8] John M. Ferguson, Landmarks of Economic Thought, p. 36.
[9] Smith, p. 651.
[10] Henry Thomas Buckle, History of Civilization in England,
Vol. II, pp. 340-354.
[11] Richard C. Cornuelle, Reclaiming the American Dream,
pp. 47-48.
[12] Smith, p. 423.
Nguồn:http://thitruongtudo.org.vn/detail/chu-nghia-tu-ban-va-nen-tang-luan-ly-phan-1.185
