Amartya Sen*
Vào mùa hè năm 1997, một nhà báo hàng
đầu của Nhật Bản có hỏi ý kiến của tôi xem điều gì đáng được coi là quan trọng
bậc nhất đã xảy ra trong thế kỷ XX. Tôi cảm thấy đây quả là một câu hỏi bất thường
khiến cho ta phải suy nghĩ vì trong thế kỷ qua có biết bao điều trọng đại đã xảy
ra. Các đế quốc ở châu Âu, nhất là đế quốc Anh và Pháp, từng một thời thống trị
thế kỷ XIX, nay đã chấm dứt. Chúng ta cũng đã chứng kiến hai cuộc đại chiến. Ta
đã chứng kiến sự nổi dậy và suy tàn của chủ nghĩa Phát-xít và Quốc xã. Thế kỷ
này cũng chứng kiến sự trỗi dậy của chủ nghĩa cộng sản và sự sụp đổ của khối
Liên Xô – Đông Âu và sự biến chất từ căn bản của chủ nghĩa này (ở Trung Quốc).
Ta cũng thấy một sự thay đổi cán cân kinh tế với một đầu nặng ở phương Tây sang
một sự cân bằng kinh tế với sức nặng tương đương ở Nhật Bản và các nước thuộc
Đông Á và Đông Nam Á. Mặc dù vùng này cũng đang trải qua những vấn nạn kinh tế
và tài chính nhưng những vấn nạn này cũng không làm mất được thế cân bằng kinh
tế thế giới đã xảy ra trong nhiều thập niên vừa qua (trong trường hợp Nhật Bản,
hầu như gần một thế kỷ). Một trăm năm qua, quả thật, không thiếu gì những biến
cố quan trọng.
Tuy nhiên, trong số những sự phát triển
lớn lao và khác nhau xảy ra trong thế kỷ XX, sau rốt, tôi chẳng thấy khó khăn
gì khi chọn một sự phát triển ưu việt nhất trong thời đại này: đó là sự phát
triển của chế độ dân chủ. Nói thế không có nghĩa là các sự kiện khác trong cùng
thời không phải là không quan trọng nhưng tôi sẽ lập luận rằng trong một tương
lai không xa, khi người ta nhìn lại những gì đã xảy ra trong thế kỷ này, họ sẽ
phải nhìn nhận sự phát triển của chế độ dân chủ – một chế độ chính trị được
công nhận là ưu việt – xứng đáng được xem là quan trọng nhất.
Ý tưởng về dân chủ phát xuất, dĩ
nhiên, từ cổ Hy Lạp, hơn hai ngàn năm trước. Những nỗ lực rời rạc nhằm dân chủ
hóa cũng được thử nghiệm tại nhiều nơi khác, gồm cả ở Ấn Độ.[1] Nhưng
thực ra tư tưởng dân chủ mới được hình thành và nghiêm túc đưa vào thực hành
(dù chỉ trong một quy mô giới hạn) ở Hy Lạp, trước khi nền dân chủ bị sụp đổ và
thay thế bằng các chế độ chính trị bất cân xứng và độc đoán hơn. Ngoài ra,
không còn mô hình chính trị nào khác.
Sau đó, chế độ dân chủ, như ta biết,
đã phải mất một thời gian lâu dài mới trỗi dậy. Sự xuất hiện tiệm tiến và đắc
thắng tối hậu của hệ thống chính quyền dân chủ được củng cố qua nhiều thời đại,
từ khi Đại Hiến chương được ký kết năm 1215 tới cuộc cách mạng Mỹ và Pháp trong
thế kỷ XVIII, đến việc mở rộng quyền bầu cử tại châu Âu và châu Mỹ trong thế kỷ
XIX. Tuy nhiên, mãi đến thế kỷ XX, tư tưởng dân chủ mới trở thành một mô hình
“bình thường” mà bất cứ nơi nào cũng được hưởng – dù ở châu Âu, châu Mỹ, Châu
Á, hay Châu Phi.
Cái ý tưởng dân chủ, như là một sự
cam kết thực hiện toàn cầu, quả là một ý tưởng khá mới và là một sản phẩm tinh
túy của thế kỷ XX. Những viên loạn tướng và lãnh chúa dùng vũ lực để hạn chế
quyền lực của Anh hoàng qua bản Đại Hiến chương chỉ thấy nhu cầu này có tính chất
cá biệt tại nước Anh. Ngược lại, những người Mỹ chiến đấu cho độc lập và các
nhà cách mạng tại Pháp là những người đã góp phần lớn lao vào sự hiểu biết về
nhu cầu thiết lập chế độ dân chủ như một hệ thống tổng quát. Thế nhưng, trọng
tâm của những đòi hỏi thiết thực của họ cũng vẫn mang tính địa phương, bị giới
hạn bởi hai bờ của Đại Tây Dương và được thiết lập trên nền tảng đặc thù về
kinh tế, xã hội và lịch sử chính trị của vùng đất này.
Trong suốt thế kỷ XIX, các lý thuyết
gia về dân chủ cảm thấy tự nhiên khi đặt vấn đề liệu nước này hay nước kia có
“trưởng thành để có chế độ dân chủ” hay không? Suy nghĩ này chỉ mới thay đổi
trong thế kỷ XX, khi các nhà học giả nhận ra rằng họ đã đặt sai vấn đề: Thay vì
xét xem một nước có thích hợp với chế độ dân chủ hay không ta cần xét xem nước
đó khi áp dụng dân chủ có trở nên “trưởng thành” hay không. Điều này quả thực
là một sự thay đổi tư duy lớn lao, mở rộng khả năng tiếp cận của dân chủ tới
hàng tỷ người trong những nền văn hóa, lịch sử và mức độ giàu nghèo chênh lệch
khác nhau.
Cũng chỉ trong thế kỷ này, rốt cuộc rồi
thì người ta mới chấp nhận “quyền bầu cử của mọi người trưởng thành” có nghĩa
là của tất cả mọi người, không phân biệt nam nữ. Vào tháng Giêng năm nay, tôi
có dịp gặp bà Ruth Dreyfus, tổng thống Thụy Sĩ và là một phụ nữ nổi tiếng trên
thế giới. Dịp này khiến cho tôi nhớ lại rằng phụ nữ Thụy Sĩ mới chỉ được quyền
bầu cử khoảng một phần tư thế kỷ trước đây.[2]
Tôi công nhận là có nhiều ý kiến chống
lại sự khẳng định tính toàn cầu của dân chủ. Những sự chống đối này có nhiều thể
loại và đến từ nhiều hướng khác nhau. Thật ra, phần trình bày những quan điểm
chống đối này là một phần của tiểu luận này, qua đó tôi phải xem xét giá trị
toàn cầu của dân chủ và những tranh biện chung quanh lập luận này. Tuy nhiên,
trước khi bắt đầu cuộc thảo luận, ta cần phải hiểu rõ xu thế (thời đại) đã đưa
dân chủ trở thành một niềm tin đang chiếm ưu thế trong thế giới hiện đại.
Trong bất kỳ thời đại và hoàn cảnh xã
hội nào, bao giờ cũng có những niềm tin phổ quát được mọi người tôn trọng như một
quy luật chung, tương tự như sự bố trí “mặc định” trong một lập trình điện
toán. Những niềm tin này được xem là đúng cho đến khi sự khẳng định này bị chứng
minh ngược lại. Mặc dù dân chủ vẫn chưa được áp dụng trên toàn cầu, cũng như
chưa được chấp nhận đồng loạt, trong bối cảnh chung của thế giới, chính quyền
theo dân chủ đã đạt được vị thế “mặc định.” Trái banh hiện đang nằm trên sân của
những kẻ muốn bôi bác dân chủ đưa ra những lập luận chống lại sự mặc định này.
Sự thay đổi có tính chất lịch sử này
xảy ra cách nay chưa lâu, khi những người cổ vũ cho dân chủ ở Châu Á và Châu
Phi còn là một thiểu số bị dồn vào chân tường. Dù hiện nay ta đã có đủ lý lẽ để
phản bác những kẻ, dù ngấm ngầm hay công khai, đã từ khước nhu cầu dân chủ, ta
cũng phải ghi nhận một cách rõ ràng xem dư luận chung đã chuyển hướng như thế
nào so với thế kỷ trước. Ta không cần cứ mỗi lần lại phải chứng minh xem nước
này hay nước kia (Nam Phi, Cambodia hay Chile) có “thích hợp” cho dân chủ hay
không nữa (câu hỏi này đã từng là câu hỏi then chốt trong các cuộc thảo luận về
dân chủ trong thế kỷ XIX). Sự công nhận dân chủ như một hệ thống thích hợp trên
toàn cầu, nằm trong chiều hướng đưa đến sự công nhận giá trị toàn cầu của hệ thống
dân chủ chính là một tư duy cách mạng trọng yếu và là một trong những đóng góp
chính trong thế kỷ XIX. Chúng ta sẽ xem xét vấn đề dân chủ là một giá trị toàn
cầu trong bối cảnh này.
Kinh nghiệm của Ấn Độ
Dân chủ đã hoạt động tốt như thế nào?
Trong khi chẳng có ai đặt vấn đề về vai trò của dân chủ tại các nước như Mỹ,
Anh hay Pháp thì đây vẫn là một vấn đề gây tranh cãi tại những nước nghèo hơn
trên thế giới. Đây không phải là lúc đưa ra một sự khảo sát chi tiết các dữ kiện
lịch sử nhưng tôi cũng có thể trả lời rằng chế độ dân chủ đã hoạt động khá tốt.
Ấn Độ, dĩ nhiên, đã từng là diễn đàn
của cuộc tranh luận này. Khi không trả lại độc lập cho Ấn Độ, người Anh đã bày
tỏ sự quan ngại về khả năng tự cai trị của người Ấn. Nước Ấn thực sự đã bị rối
loạn chính trị trong năm 1947, năm được trao trả độc lập. Ấn Độ lúc đó có một
chính phủ chưa có kinh nghiệm, người dân Ấn còn chưa nguôi ngoai về việc đất nước
bị chia hai, sự liên kết giữa các đảng phái còn chưa rõ ràng, cộng thêm với các
cuộc bạo động tràn lan trong các cộng đồng sắc tộc và bất ổn xã hội. Cho nên,
lúc đó thật khó mà có được niềm tin vào tương lai của một nước Ấn Độ thống nhất
và dân chủ.
Thế nhưng, nửa thế kỷ sau, ta thấy nền
dân chủ đó, dù có nhiều trầy trật, đã hoạt động tốt một cách đáng nể. Những
khác biệt chính trị phần lớn được giải quyết trong khuôn khổ của hiến pháp, các
chính phủ lên rồi xuống theo quy luật của bầu cử và nghị viện. Dù sự kết hợp những
khác biệt chính trị tại Ấn Độ có lúc vụng về, thiếu trang nhã và có lúc tưởng
như bất khả nhưng Ấn Độ đã tồn tại và hoạt động như một đơn vị chính trị trong
hệ thống dân chủ. Nói cho đúng, Ấn Độ không bị phân hóa là nhờ có bộ máy dân chủ
hoạt động hữu hiệu.
Ấn Độ cũng đã vượt qua được những thử
thách khổng lồ khi phải giải quyết những dị biệt giữa các ngôn ngữ chính và các
sắc độ tôn giáo khác nhau.[3] Sự khác biệt giữa tôn giáo và cộng đồng khiến cho
xã hội rất dễ bị các chính trị gia giáo phái lợi dụng và họ đã lợi dụng sự phân
hóa này trong nhiều trường hợp gồm nhiều vụ mới xảy ra gần đây và khiến cho cả
nước phải cảnh báo. Tuy nhiên, chính sự cảnh báo trước những vụ bạo động mang
tính chất tôn giáo và sự lên án các hành vi đó từ mọi thành phần trong cả nước
đã là một sự bảo đảm chính yếu của dân chủ chống lại các sự lợi dụng và tranh
chấp hẹp hòi giữa những bè phái và phe nhóm tôn giáo. Điều này quả là hệ trọng
cho sự tồn tại và thịnh vượng của Ấn Độ, vì đây là một nước có nhiều sự khác biệt
sâu sắc, không những là quê hương của đa số người Hindu mà còn là quê hương của
một phần ba dân theo Hồi giáo, của hàng triệu người theo Phật giáo và Thiên
Chúa giáo và của những giáo phái khác như Sikhs, Parsees và Jains.
Dân chủ và phát triển kinh tế
Ta vẫn thường nghe lời tuyên bố là
các hệ thống chính trị phi dân chủ khá hơn các hệ thống khác trong việc đem lại
phát triển kinh tế. Sự tin tưởng này thường được gọi là “Giả thuyết họ Lý” vì
được Lý Quang Diệu, nhà lãnh đạo và cựu thủ tướng của Singapore xiển dương. Lý
Quang Diệu đã hoàn toàn đúng khi dẫn chứng một vài nước có kỷ luật (Nam Hàn,
Singapore và Trung Quốc hậu cải cách) đã có mức độ tăng trưởng kinh tế nhanh
hơn các nước kém chuyên chế (gồm cả Ấn Độ, Jamaica và Costa Rica). Giả thuyết họ
Lý, tuy nhiên, chỉ được đặt căn bản trên một vài sự quan sát rời rạc, rút ra từ
những thông tin được tuyển lựa và hạn chế thay vì dựa trên bất kỳ một cuộc khảo
sát dùng thống kê phân tích các dữ kiện về nhiều phương diện và hiện đang có sẵn.
Ta không thể rút ra được một quan hệ tổng quát như Giả thuyết họ Lý đề ra dựa
trên căn bản của những chứng cứ được chọn lọc ra để chứng minh. Tỷ dụ, ta không
thể lấy sự tăng trưởng kinh tế cao của Singapore hay của Trung Quốc làm “bằng
chứng dứt khoát” cho rằng chế độ chuyên chế phát triển kinh tế giỏi hơn các chế
độ khác cũng như không thể rút ra một kết luận ngược lại từ sự kiện là
Botswana, một nước có thành tích cao nhất về phát triển kinh tế tại châu Phi,
thực ra phải nói đó là một nước có thành tích tốt nhất về phát triển kinh tế
trên toàn thế giới, đã là một ốc đảo của dân chủ trên lục địa châu Phi cả hàng
mấy thập niên. Ta cần có nhiều nghiên cứu thực nghiệm có hệ thống hơn nữa để
phân loại các kiểu lý luận ủng hộ hay chống đối Giả thuyết họ Lý.
Thực ra, chẳng có một chứng cứ tổng
quát và đáng tin nào chứng tỏ được rằng sự cai trị chuyên chế và đàn áp các quyền
chính trị và dân sự của người dân lại có lợi cho sự phát triển kinh tế. Nói cho
đúng hơn, nếu dựa trên sự nghiên cứu thống kê tổng quát, thì không thể suy luận
như vậy được. Những nghiên cứu thực nghiệm có hệ thống (như của Robert Barro
hay của Adam Przeworski) không đưa ra được chứng cứ nào cho giả thuyết là có sự
mâu thuẫn giữa quyền chính trị và hoạt động kinh tế.[4] Mối
quan hệ trực tiếp dường như còn tùy vào nhiều hoàn cảnh khác nữa và nếu có một
vài sự khảo sát bằng thống kê nào cho thấy mối tương quan ngược chiều và yếu giữa
dân chủ và kinh tế thì cũng có những khảo sát khác cho thấy có mối tương quan
thuận và mạnh mẽ (giữa hai biến số này). Nếu tất cả những khảo sát mang tính chất
so sánh được xem xét cùng lúc, thì giả thuyết cho rằng không có một mối liên hệ
rõ rệt nào giữa phát triển kinh tế và dân chủ theo cả hai chiều thuận và nghịch,
có lẽ hợp lý hơn cả. Vì dân chủ và tự do chính trị đều là các điều quan trọng,
cho nên không phải vì có liên hệ hay không tới phát triển kinh tế mà sự quan trọng
bị ảnh hưởng bởi lập luận kể trên.[5] Câu
hỏi mà chúng ta đang xem xét cũng liên quan đến một vấn đề cơ bản về phương
pháp nghiên cứu kinh tế. Ta phải, không những quan sát những mối liên hệ theo
xác suất và thống kê, mà còn phải xem xét tỉ mỉ tiến trình nhân – quả nằm trong
sự tăng trưởng kinh tế và phát triển. Giờ đây ta đã hiểu khá rõ những chính
sách kinh tế và hoàn cảnh đưa tới sự thành công về phương diện kinh tế tại những
nước Đông Á. Dù những nghiên cứu thực nghiệm có khác nhau về trọng tâm, nhưng
hiện nay đã có được một sự đồng thuận rộng rãi về một danh mục gồm một số các
“chính sách có lợi” cho sự phát triển kinh tế, gồm có các điểm sau: cởi mở cho
sự cạnh tranh, sử dụng thị trường quốc tế, các chính sách khuyến khích xuất, nhập
cảng, nâng cao giáo dục, cải cách ruộng đất, và các cơ hội khác mở rộng sự tham
gia của người dân vào tiến trình phát triển kinh tế. Không có lý do gì để cho rằng
những chính sách như vậy lại mâu thuẫn với các chính sách (của chế độ) dân chủ
và phải dùng tới sức mạnh của chuyên chế như đã từng xảy ra ở Nam Hàn, Singapore
hay Trung Hoa. Thực ra, có vô vàn chứng cứ chứng minh rằng điều kiện tạo ra sự
tăng trưởng kinh tế nhanh là một không khí kinh tế thân thiện hơn chứ không phải
một chế độ chính trị hà khắc hơn.
Để khảo sát trọn vẹn, ta phải vượt ra
ngoài khuôn khổ chật hẹp của sự tăng trưởng kinh tế và nghiên cứu tỉ mỉ những
đòi hỏi lớn hơn của sự phát triển kinh tế, gồm cả nhu cầu an ninh kinh tế và xã
hội. Trong phạm vi đó, ta phải một mặt xem xét mối quan hệ giữa quyền chính trị
và dân quyền và mặt khác xem xét các chính sách ngăn ngừa không cho những đại họa
kinh tế xảy ra. Quyền chính trị và quyền dân sự cho người dân cơ hội để lên tiếng
mạnh mẽ về những nhu cầu chung và đòi hỏi các biện pháp thích đáng của chính
quyền. Phản ứng của chính quyền (có nhanh nhạy) trước những đau khổ lớn lao của
người dân thường tùy vào áp lực người dân tạo ra có đủ mạnh hay không. Việc thực
thi các quyền chính trị của người dân (bầu cử, phê bình, biểu tình.v.v..) có thể
tạo nên những phần thưởng hay trừng phạt chính trị thật sự cho những viên chức
đang vận hành bộ máy chính quyền.
Tôi cũng đã có lần trình bày một sự
kiện đặc biệt. Đó là trong lịch sử của những nạn đói khủng khiếp trên thế giới,
chưa có một nạn đói đáng kể nào xảy ra trong một nước độc lập, dân chủ và có một
hệ thống báo chí tương đối tự do.[6] Đây
là một quy luật không có ngoại lệ, dù ta có tìm bất cứ chỗ nào trên thế giới:
các nạn đói xảy ra gần đây tại Ethiopia, Somalia hay tại các chế độ chuyên chế
khác; những nạn đói xảy ra tại Liên Xô trong thập niên 1930; tại Trung Hoa năm
1958 – 1961 xảy ra sau Kế hoạch Đại nhảy vọt; hoặc xa hơn nữa là các nạn đói xảy
ra ở Ireland hoặc Ấn Độ dưới chế độ thực dân. Trung Hoa, dù trên nhiều phương
diện, phát triển kinh tế khá hơn Ấn Độ, nhưng (khác với Ấn Độ) là vẫn có nạn
đói, mà phải nói đó là nạn đói lớn nhất được ghi lại trong lịch sử thế giới: gần
30 triệu người chết trong nạn đói 1958 – 1961, nhưng các chính sách sai lầm của
chính quyền vẫn không được sửa đổi trong suốt thời gian ba năm đó. Những chính
sách sai lầm đó không bị chỉ trích gì cả bởi vì không có một đảng đối lập nào
trong Quốc hội, không có tự do báo chí và các cuộc bầu cử đa đảng. Chính vì
không có sự phê bình và thách thức này mà chính quyền mới có thể tiếp tục thi
hành những chính sách cực kỳ sai lầm đã đưa đến cái chết của hàng triệu người mỗi
năm. Đó cũng là tình trạng tương tự đang xảy ra tại Bắc Hàn và Sudan, nơi diễn
ra hai nạn đói trong lịch sử đương đại của thế giới.
Người ta thường liên kết nạn đói với
những thiên tai và các nhà bình luận cũng thường chấp nhận sự đơn giản hóa này
để giải thích nguyên do của những nạn đói: những vụ lụt lội xảy ra tại Trung
Hoa trong Kế hoạch Đại nhảy vọt, hạn hán ở Ethiopia hay mất mùa tại Bắc Hàn.
Tuy nhiên, có rất nhiều quốc gia bị những thiên tai tương tự hay trầm trọng hơn
nữa mà vẫn không bị đói, chỉ vì có sự đáp ứng kịp thời của chính quyền làm giảm
đi nguy cơ gây ra nạn đói. Bởi vì nạn nhân chính của nạn đói là những người
nghèo khổ, cho nên, chính quyền có thể ngăn ngừa nạn đói bằng chính sách tài trợ
thu nhập (qua chương trình thuê mướn nhân công, chẳng hạn), để giúp họ có tiền
mua thực phẩm. Ngay cả những nước dân chủ nghèo đói nhất và đã từng phải trải
qua những trận hạn hán, lụt lội khủng khiếp hay những thiên tai khác (như Ấn Độ
năm 1973, Zimbabwe và Botswana đầu thập niên 1980) nhưng vẫn có khả năng nuôi sống
dân của họ mà không phải kinh qua nạn đói.
Nạn đói rất dễ dàng ngăn ngừa nếu ta
có một nỗ lực nghiêm túc để thực hiện và một chính quyền dân chủ – khi phải đứng
trước những cuộc bầu cử và chỉ trích từ các đảng đối lập và báo chí độc lập –
không thể không thực hiện nỗ lực nghiêm túc đó. Ta cũng chẳng ngạc nhiên gì khi
thấy Ấn Độ tiếp tục có những nạn đói xảy ra trong suốt thời bị người Anh cai trị
cho đến khi giành lại được độc lập (nạn đói cuối cùng mà tôi được chứng kiến
khi còn là một đứa trẻ xảy ra vào năm 1943, bốn năm trước khi Ấn Độ được độc lập),
những nạn đói này bỗng dưng biến mất khi một nền chính trị đa đảng và báo chí tự
do được thiết lập.
Tôi đã trình bày vấn đề này trong các
tác phẩm khác, nhất là trong cuốn sách viết chung với Jean Dr’eze, nên tôi sẽ
không bàn thêm ở đây.[7] Thực ra, vấn đề nạn đói chỉ là một thí dụ cho thấy
phạm vi hoạt động của dân chủ (liên quan đến dân sinh), và là trường hợp dễ
phân tích nhất. Vai trò của các quyền chính trị và dân quyền còn có ảnh hưởng
tích cực trong việc ngăn ngừa những tai họa kinh tế và xã hội, nói chung, chứ
không chỉ trong vấn đề nạn đói. Khi mọi sự diễn tiến tốt đẹp thì ta thường
không để ý tới vai trò then chốt này của dân chủ. Chỉ khi nào sự việc bị trục
trặc, vì lý do này hay lý do khác, thì phần thưởng chính trị [8] do
hệ thống dân chủ mang lại mới có giá trị thực tế.
Ở đây, tôi tin là có một bài học quan
trọng. Có nhiều chuyên viên kinh tế đề nghị việc sử dụng những phần thưởng kinh
tế (do hệ thống thị trường cung cấp) mà quên đi những phần thưởng chính trị (được
bảo đảm bởi hệ thống dân chủ). Trong số những vấn đề xảy ra gần đây tại Đông và
Đông Nam Á là những hình phạt dành cho sự cai trị phi dân chủ về hai phương diện
nổi bật. Thứ nhất là sự lan tràn của cuộc khủng hoảng tài chính tại một số nước
(gồm có Nam Hàn, Thái Lan và Indonesia) có liên hệ mật thiết với sự thiếu minh
bạch trong kinh doanh, đặc biệt là thiếu sự tham gia của công chúng trong tiến
trình duyệt xét sự kết hợp những định chế tài chính. Sự vắng mặt của một diễn
đàn dân chủ hữu hiệu là trọng tâm của sự thất bại này. Thứ hai, một khi cuộc khủng
hoảng tài chính dẫn đến tình trạng suy trầm kinh tế chung, sức bảo vệ của dân
chủ – giống như sức mạnh ngăn chặn nạn đói tại các nước dân chủ – hầu như không
hiện hữu tại một nước. Như tại Indonesia, những nạn nhân mới bị mất hết
tài sản không có được cơ hội để trình bày trường hợp của họ trước công luận.
Một sự sụt giảm tổng sản lượng quốc
gia, thí dụ là 10%, có thể sẽ không bị coi là nghiêm trọng cho lắm nếu
sau đó nền kinh tế lại gia tăng với mức độ 5 hoặc 10% mỗi năm trong vòng một thập
niên qua, nhưng sự suy giảm như vậy có thể làm cho nhiều cuộc sống bị lao đao
và tạo ra sự khốn khổ cho hàng triệu người nếu gánh nặng của sự suy giảm này
không được trải rộng ra mà thay vào đó lại chồng chất lên những người bị thất
nghiệp hay những người bị thừa ra vì thiếu việc làm – những người mà sức chịu đựng,
khó khăn về kinh tế kém nhất. Người dân Indonesia có thể sẽ không cảm thấy nhược
điểm này và sẽ không thấy cần có dân chủ nếu mọi sự cứ tiếp tục tiến triển.
Nhưng nếu sự khủng hoảng kinh tế vẫn không được chia sẻ đồng đều với mọi thành
phần và vẫn tiếp tục xảy ra thì nhược điểm này vẫn tồn tại dù tiếng nói của người
dân có bị uất nghẹn đi chăng nữa. Vai trò bảo vệ của dân chủ đã bị thiếu trầm
trọng khi người dân cần nó nhất.
Chức năng của Dân chủ
Từ nãy tới giờ tôi đã dành chỗ cho
các sự chỉ trích dân chủ, nhất là những chỉ trích liên quan đến kinh tế. Tôi sẽ
quay lại với phần chỉ trích, lần này liên quan đến chỉ trích về văn hóa nhưng đây
cũng là lúc để xem xét một sự phân tích có tính chất tích cực về các chức năng
của dân chủ và tìm hiểu cặn kẽ sự tuyên xưng giá trị toàn cầu của dân chủ.
Thế thì dân chủ thực sự là cái gì? Ta
không thể đồng hóa dân chủ với quy luật đa số. Dân chủ có những điều kiện phức
tạp, trong số đó có bầu cử và tôn trọng kết quả bầu cử nhưng cũng đòi hỏi phải
có sự bảo vệ và tôn trọng các quyền tự do thiên nhiên và dân sự và bảo đảm một
sự thảo luận tự do, sự phổ biến thông tin và bình luận trung thực mà không bị
kiểm duyệt. Ngay cả những cuộc bầu cử cũng có thể bị xem là có khuyết điểm nếu
một trong những phe tranh cử không có được cơ hội đồng đều để trình bày lập trường
của mình hoặc cử tri không được tự do để thu thập tin tức và nghiên cứu quan điểm
của các phe tranh cử. Dân chủ là một hệ thống đòi hỏi nhiều điều kiện, không phải
chỉ có một điều kiện được áp dụng một cách máy móc (như quy luật đa số) và
riêng rẽ.
Dưới ánh nhìn này, ta có thể liên hệ
các phẩm chất của dân chủ và sự tuyên xưng giá trị toàn cầu của nó với một số
những giá trị đặc thù xuất phát chính từ sự thực hành dân chủ một cách đúng
nghĩa. Ta có thể phân biệt ba trường hợp khác nhau mà dân chủ có thể làm cho đời
sống của công dân phong phú thêm. Trước hết, tự do chính trị là một phần của tự
do con người nói chung và thực thi các quyền chính trị và dân sự là một phần
thiết yếu của đời sống cá nhân trong cương vị là thành viên của xã hội. Tham
gia vào các hoạt động chính trị và xã hội mang lại một giá trị nội tại cho
đời sống và phúc lợi của con người. Ngăn cấm sự tham gia này vào trong đời sống
chính trị của một cộng đồng là một sự tước đoạt nghiêm trọng.
Thứ hai, như tôi đã phản biện lập luận cho rằng
dân chủ không đi đôi với sự phát triển kinh tế. Dân chủ có một giá trị
như một công cụ giúp cho sự đạo đạt các nguyện vọng hay ủng hộ chính
trị trên các diễn đàn công cộng được dễ dàng và tốt đẹp hơn (kể các các nguyện
vọng về nhu cầu kinh tế). Thứ ba – điều này cần được nghiên cứu sâu thêm – là sự
thực thi dân chủ giúp cho công dân có cơ hội để học hỏi lẫn nhau và giúp cho xã
hội thành lập các giá trị và xác định những ưu tiên (cần được quan tâm). Ngay cả
ý tưởng “nhu cầu” như trong “nhu cầu kinh tế” cũng cần được đưa ra thảo luận,
trao đổi và phân tích. Hiểu theo nghĩa này, dân chủ còn có một sự quan trọng
mang tính chất xây dựng cộng thêm với giá trị nội tại trong đời
sống của công dân và là vai trò công cụ quan trọng trong những quyết định chính
trị. Sự tuyên xưng giá trị toàn cầu của dân chủ cũng cần để ý tới sự đa dạng
này.
Tiến trình hình thành những khái niệm
hay chỉ để hiểu thấu đáo những gì được coi là “nhu cầu” trong đó có nhu cầu
kinh tế, tự nó cần có sự thực thi các quyền chính trị và dân sự. Một sự hiểu biết
đúng đắn về thế nào là nhu cầu kinh tế – bao gồm nội dung và động lực – cũng
đòi hỏi phải có trao đổi quan điểm và thảo luận. Những quyền chính trị và quyền
dân sự, đặc biệt là những quyền liên quan đến việc bảo đảm thảo luận, tranh luận,
phê phán và cả bất đồng chính kiến một cách công khai là trọng tâm của một tiến
trình tạo ra những sự chọn lựa có hiểu biết và đã được cân nhắc. Những tiến
trình này đóng một vai trò quan trọng cho việc hình thành các giá trị và thứ tự
ưu tiên mà ta không thể, nói một cách tổng quát, thiên về tiến trình nào hơn
khi thảo luận việc công mà không cần biết xem sự thảo luận và trao đổi ý kiến
công khai có được cho phép hay không.
Thực ra tầm ảnh hưởng và sự hữu hiệu
của cuộc đối thoại công khai vẫn thường bị coi nhẹ khi đánh giá những vấn đề xã
hội và chính trị. Thí dụ, sự thảo luận công khai đã đóng một vai trò quan trọng
trong việc giảm thiểu tỷ lệ sinh cao đang xảy ra tại các nước đang phát triển.
Ta có thể tìm thấy những bằng chứng cụ thể cho thấy sự giảm thiểu tỷ lệ sinh tại
một số tiểu bang có văn hóa cao tại Ấn Độ là kết quả của sự thảo luận cởi mở và
công khai về các ảnh hưởng tai hại của tình trạng đó đối với cộng đồng nói
chung và đối với đời sống của phụ nữ nói riêng.
Nếu quan điểm cho rằng một gia đình hạnh
phúc là một gia đình nho nhỏ thôi được phổ biến rộng rãi, thí dụ như tại tiểu
bang Kerala hay Tamil Nadu ở Ấn Độ, ta có thể đoán chắc rằng đã có nhiều cuộc
thảo luận và tranh luận góp phần tạo nên quan điểm này. Kerala hiện nay có sinh
suất là 1,7 (tương tự như ở Anh và Pháp, và thấp hơn sinh suất 1,9 của Trung Quốc).
Kerala đã đạt được tỷ lệ này nhờ sự xuất hiện của những giá trị mới chứ không cần
phải có luật hạn chế sinh – đó là tiến trình đối thoại và thảo luận về các vấn
đề chính trị và xã hội đã đóng góp một phần lớn đến sự hình thành các giá trị mới.
Tỷ lệ học thức cao tại Kerala (cao hơn bất kỳ tỉnh nào của Trung Hoa), nhất là
trong thành phần phụ nữ, đã giúp cho những sự đối thoại và thảo luận về chính
trị và xã hội trở nên dễ dàng hơn.
Sự nghèo đói và thiếu thốn có thể có
nhiều loại khác nhau, một số có thể được cải thiện bằng các biện pháp xã hội dễ
dàng hơn một số khác. Toàn bộ vấn nạn của con người có thể quy vào một điều căn
bản là xác định được “nhu cầu” của con người. Thí dụ, có nhiều điều mà chúng ta
có lý do xác đáng để xem là có giá trị và như thế có thể xem những điều đó là
những “nhu cầu” nếu đó là những điều khả thi. Ta có thể mong muốn ngay cả có được
sự bất tử, như Maitreyee, một bộ óc có khả năng suy luận kiệt xuất trong Áo
nghĩa thư,[9] đã
đặt ra cho đạo sư Yajnvalkya trong cuộc đàm luận nổi tiếng cách đây ba ngàn
năm. Nhưng ta không xem sự bất tử là một “nhu cầu” bởi vì đó là một việc hoàn
toàn bất khả thi. Sự hình thành khái niệm về nhu cầu có quan hệ với những ý tưởng
của chúng ta về tính chất có thể ngăn ngừa được của một sự thiếu thốn nào đó và
sự hiểu biết của ta về cách giải quyết sự thiếu thốn này. Trong quá trình hình
thành sự hiểu biết và niềm tin vào tính chất khả thi (nhất là tính chất khả thi
xã hội), những cuộc thảo luận trên diễn đàn công đóng một vai trò hết sức quan
trọng. Những quyền chính trị, bao gồm tự do phát biểu và thảo luận, không những
chỉ đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra những giải pháp xã hội cho các nhu
cầu kinh tế mà còn là trọng tâm của tiến trình xây dựng khái niệm của những nhu
cầu kinh tế.
Tính chất toàn cầu của giá trị
Nếu sự phân tích ở phần trên được xem
là đúng thì sự tuyên xưng giá trị dân chủ không dựa trên một phẩm chất đặc thù
nào mà trên nhiều đức tính khác nhau, gồm có trước hết là sự quan trọng nội tại
của sự tham gia vào tiến trình chính trị và sự tự do của đời sống con người; thứ
hai, sự quan trọng mang tính chất công cụ của những phần thưởng chính trị giúp
cho chính quyền vận hành đúng đắn và chịu trách nhiệm với cử tri; và thứ ba là
vai trò xây dựng của dân chủ trong việc hình thành các giá trị, tạo nên sự hiểu
biết của ta về nhu cầu, quyền lợi và bổn phận. Dựa trên sự phân tích này, ta có
thể trả lời câu hỏi chính yếu của bài khảo luận này, tức là xét xem có phải dân
chủ có giá trị toàn cầu hay không.
Để phản bác sự tuyên xưng này, đôi
khi người ta lý luận rằng không phải ai cũng đồng ý về sự quan trọng mang tính
chất quyết định của dân chủ, nhất là khi so sánh dân chủ với những điều khác mà
ta khao khát hoặc có niềm tin. Quả thật có như vậy và như thế, ta không có được
sự nhất trí ở đây. Sự thiếu nhất trí này đã được một số người dùng làm bằng cớ
để chứng minh dân chủ không phải là giá trị toàn cầu.
Như vậy, ta phải bắt đầu với một câu
hỏi mang tính phương pháp luận: Giá trị toàn cầu là gì? Để cho một giá trị được
xem là toàn cầu, có cần giá trị đó được sự đồng ý của mọi người không? Nếu đó
thực sự là một điều kiện cần thiết thì phạm trù của giá trị toàn cầu trở nên trống
rỗng. Tôi không biết có một giá trị nào, ngay cả tình mẫu tử, mà không có
người chống lại. Tôi cho rằng sự đồng thuận toàn cầu là một điều không cần thiết
để xét xem một điều gì đó có giá trị toàn cầu hay không. Lẽ ra, sự tuyên xưng
giá trị toàn cầu (của một điều) nằm ở chỗ liệu con người, dù ở bất cứ đâu, có
lý do để xem điều đó có gia trị hay không?
Khi Mahatma Gandhi chứng minh giá trị
toàn cầu của đấu tranh bất bạo động, ông không chứng minh rằng người ta ở mọi
nơi đã hành động theo giá trị này mà chỉ chứng minh rằng người ta có đủ lý lẽ để
thấy đó là điều có giá trị. Tương tự như thế, khi Rabindranath Tagore chứng
minh “sự tự do của tâm trí” là một giá trị toàn cầu, ông không cho rằng sự
tuyên xưng này được tất cả mọi người chấp nhận nhưng tất cả đều có đủ lý lẽ để
chấp nhận điều đó – đó là lý do mà ông đã nỗ lực tìm hiểu, trình bày và truyền
bá.[10]Hiểu
theo nghĩa này, bất kỳ một sự tuyên xưng giá trị toàn cầu nào cũng liên quan đến
một số những phân tích phản sự thật[11] –
trong trường hợp này, ta phải giả định rằng người ta có thể thấy một giá trị
nào đó trong sự tuyên xưng (giá trị) mà trước đây họ chưa từng để ý đến. Tất cả
mọi sự tuyên xưng giá trị toàn cầu – không phải chỉ cho dân chủ – cũng đều hàm
chứa giả thuyết này.
Tôi cho rằng nhờ vào giả thuyết tiềm ẩn
này mà ta có một sự chuyển biến thái độ thật là lớn lao đối với dân chủ trong
thế kỷ XX. Hãy xét một nước chưa có dân chủ và ở những nơi mà người dân có lẽ
chưa có cơ hội để thực thi dân chủ, ta có thể giả thiết rằng người dân ở những
xứ đó sẽ tán thành và chấp nhận dân chủ một khi điều này trở thành thực tế
trong đời sống của họ. Trong thế kỷ XIX, chắc chắn giả thuyết này không được đặt
ra nhưng cái giả thuyết mặc định mà tôi đã nhắc tới ở phần
trên đã thay đổi nhanh chóng trong thế kỷ XX.
Tưởng cũng cần ghi nhận thêm là ta nhận
thấy sự thay đổi lớn lao này qua sự quan sát lịch sử của thế kỷ XX. Khi chế độ
dân chủ lan rộng ra, những người ủng hộ dân chủ cũng gia tăng theo chứ không giảm
đi. Khởi đi từ châu Âu rồi sang châu Mỹ. Dân chủ như một hệ thống đã vươn tới
nhiều bờ bến mới và được người dân tại những nơi này chấp nhận và sẵn lòng góp
phần xây dựng. Hơn thế nữa, khi một chế độ dân chủ đang hiện hữu bị lật đổ, người
dân ồ ạt tham gia vào những cuộc biểu tình phản đối ở khắp mọi nơi, dù cho những
cuộc biểu tình này thường bị đàn áp thô bạo. Nhiều người đã sẵn lòng hy sinh mạng
sống trong cuộc đấu tranh khôi phục lại dân chủ.
Những người phản bác dân chủ không dựa
vào lý do vì dân chủ thiếu sự nhất trí của tất cả mọi người về giá trị toàn cầu
mà lại dựa vào sự khác biệt giữa các vùng trên thế giới. Cái gọi là sự khác biệt
giữa các vùng thường có liên quan đến sự nghèo đói của một số quốc gia. Theo lập
luận này, người dân nghèo chỉ quan tâm đến miếng ăn chứ không phải dân chủ. Lập
luận thường được nhắc đi nhắc lại này là một ngụy biện trên hai lĩnh vực khác
nhau.
Thứ nhất, như đã trình bày ở trên, vai trò bảo
vệ của dân chủ đối với người nghèo có lẽ mới là điều đặc biệt quan trọng. Điều
này hiển nhiên nhất là đối với những nạn nhân đang phải đối diện với nạn đói sắp
xảy ra. Và vai trò bảo vệ này cũng đúng luôn cho những người thất cơ bị rớt xuống
nấc thang kinh tế khi khủng hoảng tài chính xảy ra. Người ta khi phải đối phó với
nhu cầu kinh tế cũng cần có tiếng nói chính trị. Dân chủ không phải là một món
hàng xa xỉ đợi khi người ta có dư rồi mới dám mua sắm.
Thứ hai, có rất ít chứng cứ cho rằng người
nghèo, nếu có sự lựa chọn, sẽ từ chối dân chủ. Cho nên, cũng khá là thú vị để
nhìn lại sự kiện xảy ra hồi xa xưa vào khoảng giữa thập niên 1970 tại Ấn Độ,
khi chính quyền dùng một luận cứ tương tự để biện minh cho việc ban hành “tình
trạng khẩn cấp” (và đàn áp các quyền chính trị và dân sự) và tổ chức một cuộc bầu
cử. Cuộc bầu cử này đã chia cử tri thành hai khối rõ rệt chỉ vì vấn đề này.
Trong cuộc bầu cử định mệnh này, hành vi đàn áp các quyền chính trị và dân sự
đã bị cử tri bác bỏ, và đại khối cử tri Ấn – một trong số những người nghèo đói
nhất trên thế giới – đã chứng minh rằng họ cũng chống lại sự vi phạm các quyền
tự do căn bản một cách nhiệt liệt không kém những hoạt động chống lại sự tước
đoạt các quyền lợi kinh tế.
Trong phạm vi của lập luận cho rằng
người nghèo chẳng quan tâm gì đến các quyền chính trị và dân sự, chứng cứ hiển
nhiên đã bác bỏ hoàn toàn lập luận này. Ta cũng nhận thấy một số điểm tương tự
khi quan sát cuộc đấu tranh cho những quyền tự do dân chủ tại Nam Hàn, Thái
lan, Bangladesh, Pakistan, Miến Điện, Indonesia và các nước khác tại Châu Á.
Tương tự như thế, dù tự do chính trị đang bị ngăn cấm tại Châu Phi, ta cũng thấy
người dân có những phong trào chống đối những sự đàn áp này bất cứ khi nào tình
thế cho phép.
Lập luận về sự khác biệt văn hóa
Cũng có một lý lẽ khác bảo vệ cho cái
gọi là sự tương phản căn bản giữa các vùng trên thế giới. Lý lẽ này không dựa
trên sự khác biệt kinh tế mà trên sự khác biệt về văn hóa. Trong số những lập
luận này, nổi tiếng nhất có lẽ là “các giá trị Châu Á”. Người ta vẫn thường cho
rằng người dân châu Á vẫn có truyền thống xem kỷ luật quan trọng hơn tự do
chính trị và như vậy người dân châu Á phải có thái độ hoài nghi đối với dân chủ
hơn các nơi khác. Tôi đã có dịp thảo luận về đề tài này một cách khá chi tiết
trong bài thuyết trình tại Hội đồng Đạo đức và Quốc tế vụ thuộc Học viện
Carnegie.[12]
Thật ra, ta rất khó tìm được bất cứ
căn bản thật sự nào cho lập luận nói trên trong kho tàng lịch sử của văn hóa
châu Á, nhất là khi chúng ta tìm hiểu những truyền thống cổ điển của Ấn Độ,
Trung Đông, Iran và các vùng khác của châu Á. Thí dụ, ta có thể tìm thấy những
lời tuyên bố mạnh mẽ nhất và sớm nhất ủng hộ sự đa nguyên và bổn phận của nhà
nước phải bảo vệ thành phần thiểu số trong những lời phán của hoàng đế Ashoka (Ấn
Độ) được ghi khắc lại vào thế kỷ thứ Ba trước Công nguyên.
Châu Á là một vùng đất rộng lớn chứa
tới 60 phần trăm dân số của thế giới, công việc tổng quát hóa một tập hợp các sắc
dân đa dạng như vậy thật chẳng phải là điều dễ dàng. Thành ra những người cổ vũ
cho thuyết “giá trị châu Á” có khuynh hướng dùng khu vực Đông Á làm nền tảng
cho lý luận của họ. Luận đề chính của sự tương phản giữa phương Tây và châu Á vẫn
thường tập trung vào vùng đất ở phía đông của Thái lan, dù đã có người còn mạnh
miệng hơn tuyên bố rằng các vùng khác của Châu Á cũng tương tự như nhau. Lý
Quang Diệu, người mà ta phải cám ơn vì đã lên tiếng trình bày một cách đầy đủ
và rõ rệt nhất về cái vấn đề mà vẫn thường được nhắc tới một cách mơ hồ trong
vô vàn tài liệu rối như mớ bòng bong. Lý Quang Diệu đã phác họa ra “sự khác biệt
căn bản giữa khái niệm về xã hội và chính quyền của phương Tây và Đông Á” và giải
thích, “Khi tôi (Lý Quang Diệu) nói đến Đông Á, tôi muốn nói tới Đại Hàn, Nhật
Bản, Trung Hoa, Việt Nam, là những quốc gia khác với vùng Đông Nam Á pha trộn
giữa văn hóa Hán tộc và Ấn Độ, dù văn hóa Ấn cũng chú trọng tới những giá trị
tương tự.[13]
Tuy nhiên, ngay cả vùng Đông Á cũng
có nhiều khác biệt lớn, với những biến thể không những giữa các nước Nhật, Hoa,
Hàn và các nước khác trong vùng mà còn khác nhau ngay cả trong mỗi nước. Khổng
tử là tác giả tiêu biểu vẫn thường được trích dẫn khi giải thích các giá trị
châu Á, nhưng Khổng tử không phải là học giả duy nhất có ảnh hưởng tại các nước
này (như tại các nước Nhật, Hoa, Hàn còn có một truyền thống Phật giáo sâu rộng,
ảnh hưởng hơn 1.500 năm và những ảnh hưởng khác nữa gồm có cả Cơ đốc giáo). Ta
thấy, không có một sự đồng nhất nào về sự tôn sùng trật tự hơn tự do trong các
nền văn hóa này.
Hơn thế nữa, chính Khổng Tử, cũng
không khuyến khích người dân trung thành mù quáng với nhà nước. Khi Tử Lộ hỏi về
“đạo thờ vua,” Khổng tử đáp rằng “Làm tôi thì phải hết lòng thành thật; như vua
lầm lạc thì phải can gián, đừng sợ mếch lòng”[14] (câu
nói này các nhà kiểm duyệt của chế độ chuyên chế nên suy ngẫm). Khổng Tử khuyến
khích môn đệ cẩn trọng và khéo léo trong xử thế nhưng cũng dạy đệ tử chống lại
chế độ xấu xa (phải khéo léo, nếu cần) như: “Bang hữu đạo, nguy ngôn, nguy
hành; bang vô đạo, nguy hành, ngôn tốn”[15] (lúc
nước yên ổn, sống thanh cao và bày tỏ hết ý để giúp nước; lúc nước điên đảo, vẫn
sống thanh cao, nhưng dè dặt trong lời nói).
Thực ra, Khổng Tử đã chỉ rõ rằng hai
trụ cột trong tòa nhà giá trị Châu Á (trung với nhà và tuân theo phép nước) có
thể xung đột trầm trọng với nhau. Những người cổ vũ cho sức mạnh của giá trị
Châu Á quan niệm vai trò của nhà nước như một sự nối dài của gia đình nhưng Khổng
Tử ghi nhận rằng hai điều này có chỗ xung khắc với nhau. Diệp Công nói với Khổng
Tử rằng: “Ở xóm tôi có những người ngay thẳng rất mực, như cha ăn trộm dê thì
con đứng ra làm chứng khai thật”. Khổng tử đáp: “Ở xóm ta, người ngay thẳng cư
xử có khác. Cha che lỗi cho con, con che lỗi cho cha; tình ngay thẳng vẫn ngụ
trong đó vậy.”[16]
Sự giải thích một chiều về giá trị
Châu Á là những điều chống đối với dân chủ và các quyền chính trị không tồn tại
được dưới sự phân tích nghiêm túc. Tôi không nên quá khắt khe trước sự thiếu
sót trầm trọng các nghiên cứu khoa học để bảo vệ luận cứ này vì những người
tuyên xưng giá trị Châu Á không phải là học giả mà là những chính trị gia, thường
phát biểu hoặc chính thức hoặc không chính thức cho các chế độ chuyên chế. Thật
ra, đây cũng là điều thú vị khi những người nghiên cứu học thuật như chúng tôi
thường bị mang tiếng là thiếu thực tế về các vấn đề chính trị, còn những chính
trị gia thực tế thì lại thiếu thực tế về các vấn đề nghiên cứu.
Dĩ nhiên, muốn tìm những tác phẩm do
những học giả chuyên chế trong truyền thống Châu Á thì cũng chẳng khó khăn gì.
Nhưng muốn tìm những tài liệu như vậy trong các tác phẩm phương Tây cũng dễ
dàng thôi: Ta chỉ cần suy ngẫm những bài viết của Plato hoặc Aquinas là cũng đủ
thấy sự tôn sùng kỷ luật không phải chỉ là đặc tính Châu Á. Bỏ qua sự hợp lý của
dân chủ như một giá trị toàn cầu chỉ vì một vài bài viết cổ vũ kỷ luật và trật
tự thì cũng chẳng khác nào bỏ qua luôn dân chủ như một mô hình chính quyền tự
nhiên tại Âu Mỹ ngày nay chỉ vì bài viết của Plato hay Aquinas (đó là chưa kể đến
những tài liệu thời Trung cổ kết án những người ngoại đạo).
Dựa trên kinh nghiệm của những cuộc
chiến chính trị cận đại, nhất là ở Trung Đông, Hồi giáo vẫn thường được xem là
một tôn giáo tự bản chất thù địch và không dung thứ cho tự do cá nhân. Nhưng sự
hiện hữu của những chi phái khác nhau trong cùng một truyền thống cũng xảy ra trong
đạo Hồi như trong các tôn giáo khác. Tại Ấn Độ, Akbar và đa số các hoàng đế
Moghul khác (ngoại trừ vua Aurangzeb) là những thí dụ điển hình cho sự khoan
dung giữa lý thuyết và thực hành về chính trị cũng như tôn giáo. Những vị hoàng
đế Thổ Nhĩ Kỳ vẫn thường khoan dung hơn các vị vua cùng thời ở châu Âu. Có rất
nhiều thí dụ trong số những vua chúa tại Cairo hay Baghdad. Thực ra, trong thế
kỷ XII, đại học giả Maimonides, gốc Do Thái, đã phải bỏ trốn khỏi châu Âu, nơi
ông sinh ra, để tránh sự không dung thứ và bách hại người Do Thái và sang tá
túc trong sự khoan dung tại Cairo dưới sự bảo trợ của vua Saladin.
Sự đa dạng là một nét đặc biệt của mọi
nền văn hóa trên thế giới. Văn minh phương Tây cũng không phải là trường hợp
ngoại lệ. Việc thực hành dân chủ rộng rãi tại phương Tây trong thời hiện đại, một
phần lớn là kết quả của một sự đồng thuận đã được phát sinh ra từ thời Khai
Sáng và Cách mạng Kỹ nghệ, nhất là trong thế kỷ vừa qua.
Nếu ta chỉ xem sự gắn bó của phương
Tây với dân chủ trong hơn một thiên niên kỷ rồi so sánh với những truyền thống
không thuộc phương Tây (xem những truyền thống đó như một khối thuần nhất) thì
đó là một sai lầm lớn lao. Khuynh hướng dẫn đến sự cực kỳ đơn giản hóa này ta
có thể thấy không những trong những lời tuyên bố của viên chức chính quyền tại
Châu Á mà còn trong những lý thuyết của chính một số học giả nổi tiếng phương
Tây.
Ta có thể dùng một thí dụ trong nhiều
tác phẩm của một học giả nổi tiếng mà công trình nghiên cứu đã có rất nhiều ảnh
hưởng, đó là luận đề của giáo sư Samuel Huntington về sự va chạm giữa các nền
văn minh, nhưng sự khác biệt trong mỗi nền văn hóa không được ghi nhận đầy đủ.
Việc nghiên cứu của Huntington đưa đến một kết luận rõ ràng là “ý thức về chủ
nghĩa cá nhân và truyền thống tôn trọng tự do và quyền cá nhân” trong nền văn
hóa phương Tây là “một nét độc đáo trong số các xã hội văn minh”.[17] Hungtington
cũng lập luận rằng “những đặc tính trọng yếu của phương Tây, những đặc tính mà
đã tạo nên sự khác biệt với các nền văn minh khác, đã hiện hữu trước khi phương
Tây được hiện đại hóa.” Theo ông, “Phương Tây là phương Tây trong một thời gian
rất dài trước khi trở thành hiện đại”.[18] Tuy
nhiên, đó là một luận đề mà, như tôi đã lý luận, không đứng vững trước sự mổ xẻ,
phân tích các dữ kiện lịch sử.
Đối với mọi nỗ lực của một người phát
ngôn cho các chính quyền Châu Á nhằm chứng tỏ sự tương phản giữa “cái gọi là”
giá trị Châu Á với cái gọi là giá trị phương Tây, thì cũng giống như nỗ lực của
những nhà trí thức phương Tây nhằm chứng minh sự tương phản do phía bên kia đưa
ra. Nhưng dù cho mỗi sức kéo của Châu Á bị trung hòa bởi sức đẩy từ phương Tây
thì cả hai cũng chẳng làm xuy xuyển được giá trị toàn cầu của dân chủ.
Trọng tâm của vấn đề
Tôi đã cố trình bày một số vấn đề
liên quan đến giá trị toàn cầu của dân chủ. Giá trị của dân chủ gồm có cả sự
quan trọng nội tại trong đời sống của loài người, vai trò công
cụ trong việc tạo ra những phần thưởng và trừng phạt chính trị và chức
năng xây dựng trong việc hình thành những giá trị (và trong sự hiểu biết
về sức đẩy và sự khả thi của những tuyên xưng về nhu cầu, quyền lợi, và bổn phận).
Những giá trị này không hề mang tính chất địa phương. Tương tự như sự cổ vũ cho
kỷ luật và trật tự. Sự khác biệt giữa những giá trị có lẽ là nét chung của hầu
hết, nếu không muốn nói là tất cả các nền văn hóa chính của con người. Lý luận
văn hóa không hạn chế hay loại trừ những sự lựa chọn của chúng ta ngày nay.
Những sự lựa chọn này phải được thực
hiện tại đây và ngay bây giờ, cùng lúc phải ghi nhận chức năng của dân chủ mà
các nền dân chủ trên thế giới hiện nay đang áp dụng. Tôi đã chứng minh rằng giá
trị toàn cầu của dân chủ là một giá trị vững chắc và không mang tính chất địa
phương. Sức mạnh của sự tuyên xưng giá trị toàn cầu của dân chủ nằm ở chỗ đó.
Đó mới chính là trọng tâm của vấn đề. Giá trị toàn cầu của dân chủ không thể bị
phủ nhận bởi những cấm kỵ tưởng tượng của văn hóa Châu Á hay tính chất tiên
thiên thuận lợi của phương Tây.
Chú thích
[1] Trong
tiểu thuyết Điểm Đối Điểm của Aldous Huxley, một người chồng
nói dối vợ là anh ta phải đi London để nghiên cứu về nền dân chủ của cổ Ấn Độ
trong thư viện của Viện Bảo tàng Quốc gia nhưng thực ra là để đi thăm nhân
tình.
[2] Ruth
Dreyfus là nữ tổng thống đầu tiên của Thụy Sĩ vào năm 1999. Phụ nữ Thụy Sĩ được
quyền bầu cử lần đầu tiên năm 1971 và có quyền ứng cử/ bầu cử tại các cấp chính
quyền từ địa phương tới liên bang từ năm 1990 (ghi chú của người dịch).
[3] Ấn
Độ có 22 ngôn ngữ chính được hiến pháp công nhận và hàng ngàn các ngôn ngữ khác
nhau (Indian Language: http://www.
indianlanguages.com/main/index.php). Có bốn nhóm tôn giáo chính tại Ấn Độ: Ấn giáo (Hindu), Hồi giáo (Islam), Thiên Chúa giáo và đạo Sik; ngoài ra còn Phật giáo, đạo Jain cùng những giáo phái khác do nhiều đạo sư sáng lập (ghi chú của người dịch).
indianlanguages.com/main/index.php). Có bốn nhóm tôn giáo chính tại Ấn Độ: Ấn giáo (Hindu), Hồi giáo (Islam), Thiên Chúa giáo và đạo Sik; ngoài ra còn Phật giáo, đạo Jain cùng những giáo phái khác do nhiều đạo sư sáng lập (ghi chú của người dịch).
[4] Adam
Przeworski et al., Sustainable Democracy (Cambridge: Cambridge
University Press, 1995); Robert J. Barro, Getting It Right: Markets and
Choices in a Free Society (Cambridge, Mass.: MIT Press, 1996).
[5] Tôi
đã khảo sát các bằng chứng thực nghiệm và quan hệ nhân quả giữa hai yếu tố
này một cách chi tiết trong cuốn sách Development as Freedom, được
nhà xuất bản Knopf phát hành năm 1999.
[6] Xem
thêm bài viết của tôi trong tiểu luận “Phát triển: Nhưng theo hướng nào?”
Tạp Chí Kinh Tế, bộ 93 (12,1983); sách Tài nguyên, Giá trị,
và Phát triển (Harvard University Press, 1984); và tiểu luận “Lý
tính và Sự Lựa chọn Xã hội,” diễn văn của tôi, lúc đó là chủ tịch Hiệp hội
Kinh tế Hoa Kỳ, được in trong tạp chí American Economic Review tháng Ba, 1995.
Xem thêm các cuốn sách do Jean Dr’eze và Amartya Sen viết với tiêu đề Nạn
Đói và Các Hoạt động Công (nhà xuất bản Clarendon Press, 1987);
Frances D’Souza, chủ biên tiêu đề Nạn Đói trong Thầm lặng: Báo cáo về Nạn
đói và chế độ kiểm duyệt (Điều 19 của Trung tâm Quốc tế về Kiểm duyệt,
1990); sách do Human Rights Watch xuất bản, tiêu đề Những Nhân quyền bất
khả phân: Quan hệ giữa Quyền Chính trị và Dân sự với Sự Nghèo đói, Sinh kế, và
Sinh tồn (1992); và Báo cáo về Thiên tai trên Thế giới của
hội Hồng thập tự Quốc tế và hội Lưỡi liềm Đỏ, 1994.
[7] Dr’eze
và Sen, Nạn Đói và Các Hoạt động Công.
[8] Phần
thưởng chính trị: cử tri dành cho những viên chức chính quyền hoạt động hữu hiệu
trong thời gian tại chức; ngược lại, viên chức chính quyền sẽ bị cử trị bầu cho
ứng viên khác (ghi chú của người dịch).
[9] “Áo
nghĩa thư” là một trong những tác phẩm triết học cổ điển của Ấn Độ và cũng là
kinh điển của giáo phái Vệ Đà của Ấn giáo (ghi chú của người dịch).
[10] Xem
thêm cuốn sách “Tagore và nước Ấn Độ” của tôi do nhà xuất bản New York
Review of Booksphát hành năm 1997.
[11] Phân
tích phản sự thật (counterfactual analysis) là một phương pháp lý luận dựa trên
mô hình sau đây: “Nếu A và B là hai sự kiện thực khác nhau thì sự hiện hữu của
B có quan hệ nhân quả với A, nếu và chỉ nếu, nếu A không xảy ra, thì B sẽ không
xảy ra”. (Xem thêm David Lewis’ Theory tại:http://plato.stanford.edu/entries/causation-counterfactual/.
Ghi chú của người dịch)
[12] Amartya
Sen, “Nhân quyền và các giá trị Châu Á“, do Carnegie Council on Ethics
and International Affairs ấn hành năm 1997), bản rút ngắn được in lại trong tờ
The New Republic, ngày 14-21/07/1997.
[13] Fareed
Zakaria, “Văn hóa là Số mệnh: Cuộc trò chuyện với Lý Quang Diệu” Tạp chí
Foreign Affairs số 73 (March-April 1994): 113.
[14] Luận
ngữ, 14:23
[15] Luận
ngữ, 14: 4 (bản dịch Đoàn Trung Côn, NXB Thuận Hóa, 2000).
[16] Luận
ngữ, 13:18 (sách đã dẫn)
[17] Samuel
P. Huntington, Sự Va chạm giữa các nền văn minh và Công cuộc Tái lập Trật
tự Thế giới, New York: Simon and Schuster, 1996, trang 71.
[18] Sách
đã dẫn, trang 69.
* Amartya Sen – người đoạt giải Nobel Kinh tế năm 1998 – đồng
thời là giáo sư Kinh tế học tại đại học Trinity, Cambridge (Vương quốc Anh) và
đại học Harvard (Hoa Kỳ). Bài tham luận dưới đây là diễn văn chính của
ông trong buổi hội thảo tại New Delhi (Ấn Độ) về “Xây dựng Phong trào dân chủ
Toàn Thế giới” do Quỹ Yểm trợ dân chủ Quốc gia, Liên minh Kỹ nghệ Ấn Độ và
Trung tâm Nghiên cứu Chính sách (New Delhi) đồng tổ chức. Tham luận này dựa
trên cuốn sách của tác giả mang tựa đề “Phát triển chính là Tự do” do
Nhà xuất bản Alfred Knopf ấn hành.
Biên dịch: Đỗ Kim Thư, Trần Lương Ngọc, Nguyễn Hồng
Liên, Nông Duy Trường
Hiệu đính: Nguyễn Trang Nhung, Vũ Công Giao
Nguồn: https://cungviethienphap.wordpress.com/2013/02/06/dan-chu-nhu-mot-gia-tri-toan-cau-amartya-sen/
