TS. Robert Lane
[4] Sự tự do
[4.1.] Tự do tiêu cực và tự do tích cực
Isaiah Berlin (1909-1997)
- Người Do thái, sinh ra ở Latvia, di cư tới Nga, sau đó tới Anh, học tại đại học Oxford
- Bắt đầu dạy tại Oxford năm 1932, và tiếp tục ở đó cho đến năm
1967 (ngoại trừ giai đoạn trong chiến tranh thế giời thứ 2); từ 1957 đến 1967
ông là giáo sư Chichele về lý thuyết chính trị và xã hội (“Hai khái niệm tự do” là bài diễn văn nhận chức của ông khi giữ chức
vị này)
- Được ca ngợi vì sự phê phán đối với chủ nghĩa độc tài và chủ
nghĩa toàn trị
Trong tiểu luận “Hai khái niệm tự do” (1958), Berlin miêu
tả hai cách hiểu khác nhau về sự tự do chính trị như sau:
- Tự do tiêu cực: tự do khỏi; hay sự vắng mặt của những ràng
buộc, những cản trở, chướng ngại bên ngoài; hay “không bị cản trở bởi người
khác khi thực hiện điều gì đó”.
Ví dụ: giả sử bạn đang
lái xe trên đường và đến một ngã tư. Không có phương tiện giao thông khác lưu
thông hay các chướng ngại trên đường. Bạn rẽ phải, và không có gì cản trở bạn
thực hiện điều này. Theo nghĩa tiêu cực,
thì bạn thực hiện điều này một các tự do.
- Tự do tích cực: Berlin miêu tả nó theo hai cách –
1. tự do để; hay khả năng để
làm điều mình muốn làm
2. tự trị, tự cai trị; “làm chủ
chính mình”
Tiếp tục ví dụ trên: vì
bạn bị nghiện thuốc lá nên bạn phải tới nơi có bán thuốc lá, do vậy bạn rẽ
phải. Bạn không muốn hút thuốc, và bạn ước là bạn không nghiện thuốc. Theo một
nghĩa nào đó, bạn không tự do, nhưng bạn bị cơn nghiện của bạn kiểm soát. Theo
nghĩa tích cực của từ tự do, thì bạn
đã không rẽ phải một cách tự do.
Tự do tiêu cực dường như
có liên quan rõ ràng với triết học pháp luật hơn. Ví dụ, nhiều trong
số những sự tự do được đảm bảo trong hiến pháp [Mỹ] là những sự tự do tiêu cực.
Điều sửa đổi thứ nhất như sau:
Quốc hội sẽ không ban hành một đạo luật nào nhằm thiết lập tôn
giáo hoặc ngăn cấm tự do tín ngưỡng, tự do ngôn luận, báo chí và quyền của dân
chúng được hội họp và kiến nghị Chính phủ sửa chữa những điều gây bất bình.
Những sự tự do vừa được
liệt kê ở đây là tiêu cực: chúng đảm bảo rằng không có luật nào được tạo ra mà
sẽ ngăn cấm công dân thờ cúng, ngôn luận, và lập hội.
Và dường như mọi người
nghĩ rằng tự do tích cực là một chủ đề mà tốt hơn nên để lại cho tâm lý học,
hay có lẽ là siêu hình học và đạo đức học. Nhưng có một số triết gia hỏi liệu chính quyền có thể thúc đẩy hay khuyến
khích sự tự do tích cực không. Một số triết gia đề nghị rằng chính quyền
thậm chí có một nghĩa vụ để thúc đẩy sự tự do tích cực.
[4.1.1.] Chủ nghĩa tự do
Trước đó trong học kì
này, chúng ta đã thấy rằng thuật ngữ “chủ nghĩa tự do” đề cập đến quan điểm cho
rằng nằm ở trung tâm của hệ thống chính trị và pháp lý phải là cá nhân:
Chủ nghĩa tự do là quan điểm chính
trị cho rằng sự tự do cá nhân quan trọng hơn nhà nước. Theo quan điểm này, chức
năng của nhà nước là bảo vệ sự tự do cá nhân, và cá nhân được phép theo đuổi
các mục tiêu riêng của họ. Nhà nước phải tôn trọng sự đa dạng và không được cố
gắng áp đặt một lối sống duy nhất cho mọi cá nhân.
Theo
nghĩa này, chủ nghĩa tự do là đối lập với chủ
nghĩa cộng đồng, chủ nghĩa cho rằng nằm ở trung tâm của hệ thống chính trị
và pháp lý phải là cộng đồng.
Nhưng chúng ta cũng thấy
rằng chủ nghĩa tự do có thể được hiểu theo hai cách khác nhau, tương ứng với
hai khái niệm tự do khác nhau:
Khái
niệm tự do tiêu cực
(tự
do khỏi):
Sự đe
dọa lớn nhất đối với tự do cá nhân là sự can thiệp bất hợp pháp bởi người
khác
John
Locke
John
Stuart Mill
Robert
Nozick
Isaiah
Berlin
John
Hospers
|
Khái
niệm tự do tích cực
(tự
do để):
Sự đe
dọa lớn nhất đối với tự do cá nhân là sự phân phối không công bằng tài sản,
các nguồn lực, và cơ hội
Jean-Jacques
Rousseau
Karl
Marx
John
Rawls
|
Khá rối rắm, đôi khi
thuật ngữ “chủ nghĩa tự do” được sử dụng theo nghĩa hẹp hơn, để đề cập một cách
chính xác đến dạng chủ nghĩa tự do nhấn mạnh vào sự tự do tiêu cực:
Chủ nghĩa tự do (theo nghĩa hẹp): truyền thống mà (1) sự tự do chính trị được coi
là tự do tiêu cực, và (2) chính quyền không nên thúc đẩy sự tự do tích cực
nhưng thay vào đó giới hạn chính nó đến việc bảo vệ sự tự do tiêu cực
[4.1.2.] Tự do tiêu cực: Hospers.
John Hospers
- TS tại Đại học Columbia (1944)
- Giáo sư danh dự tại Đại học Nam California
- Ứng cử viên tổng thống đầu tiên của Đảng tự do (1972); cũng chạy
đua với tự cách ứng cử viên của phái tự do cá nhân cho chức thống đốc bang
California vào năm 1974
- Ủng hộ George W. Bush trong cuộc bầu cử năm 2004
Hospers ủng hộ Chủ nghĩa tự do cá nhân: cho
rằng “vai trò hợp pháp duy nhất của chính quyền là …..bảo vệ công dân chống lại
sự gây hấn bởi các công dân khác”.
Hospers phân biệt ba dạng luật:
1. Luật nhằm bảo vệ người
dân khỏi chính họ: ví dụ, chống lại “sự gian dâm, nghiện rượu, và thuốc
phiện”;
2. Luật nhằm bảo vệ người
dân khỏi người khác: ví dụ, chống lại “kẻ giết người, ăn cướp, và gian
lận”; và
3. Luật yêu cầu người dân
giúp đỡ người khác, ví dụ các luật phúc lợi.
Chủ nghĩa tự do cá nhân khẳng định rằng chỉ dạng luật (2) là hợp
pháp:
“Đây là những luật mà chức năng của chúng là bảo vệ con người chống lại sự xâm
phạm của người khác; và đây, như chúng ta đã thấy, là (theo chủ nghĩa tự do cá
nhân) chức năng duy nhất của chính quyền”.
Các nhà tự do cá nhân khẳng định rằng dạng luật
(1) là bất hợp pháp…
- Không nên có những luật chống lại sự say rượu (dù nên có những luật chống lại việc lái xe say rượu –
đây là các luật thuộc dạng (2), vì chúng nhằm bảo vệ người khác khỏi người lái
xe say rượu)
- Không nên có những luật chống lại việc sử dụng thuốc phiện ngoại
trừ nơi đâu mà việc sử dụng thuốc bởi người này có thể gây ra nguy hiểm cho
người khác (và một lần nữa, những luật như vậy thuộc dạng (2) [Hospers cũng nói
rằng những ai dưới 18 tuổi phải bị cấm mua thuốc phiện])
... và dạng luật (3) là bất hợp pháp và tạo thành “CHỦ NGHĨA ĐẠO ĐỨC ĂN
THỊT NGƯỜI”:
Tất
cả những luật như vậy tạo thành điều mà các nhà tự do cá nhân gọi là chủ nghĩa
đạo đức ăn thịt người. Một kẻ ăn thịt người theo nghĩa đen là kẻ sống nhờ xác
thịt của người khác. Một kẻ đạo đức ăn thịt người là kẻ tin rằng anh ta có
quyền sống nhờ lòng tốt của người khác – người tin rằng anh ta có quyền đạo đức
đối với năng lực, thời gian, và cố gắng của người khác.
[4.1.3.] Tự do tiêu cực: Bergmann.
Trong tác phẩm On
Being Free (1977), Frithjof Bergmann (giá sư triết
học danh dự của Đại học Michigan) đưa ra một quan điểm rất khác với quan điểm
của Hospers.
Ông xem xét yêu sách cho
rằng “chính quyền cai trị ít nhất là tốt
nhất”
Đây là một ám chỉ đến phát
biểu của Thomas Paine như sau “Chính
quyền tốt nhất là chính quyền cai trị ít nhất”.
Bergmann chỉ ra sự bất
hợp lý ban đầu của yêu sách này bằng cách so sánh nó với những câu tương tự, ví
dụ: “người làm vườn tốt nhất là người chăm sóc vườn ít nhất”, và “bác sĩ tốt
nhất là bác sĩ chữa trị ít nhất”.
Ông nói rằng nếu đúng là chính quyền cai trị ít nhất là chính quyền
tốt nhất, thì hoàn cảnh tốt nhất liên quan đến sự cai trị là vô chính phủ: một
sự vắng mặt hoàn toàn sự cai trị.
Trong trạng thái vô
chính phủ, tức trạng thái tự nhiên của Hobbes, hầu hết mọi người có ít sự tự do tiêu cực hơn.
Quan điểm của ông là nếu chính quyền không giới hạn sự tự do tiêu cực của
chúng ta (ở một số mức độ); thì người khác (kẻ mạnh hơn) sẽ làm như vậy, và họ
sẽ giới hạn sự tự do tiêu cực của chúng ta thậm chí nhiều hơn sự giới hạn của
chính quyền đối với chúng ta.
Vì vậy chúng ta không
nên nghĩ chính quyền giới hạn sự tự do tiêu cực của chúng ta để đảm bảo những
lợi ích lớn hơn như an ninh. Các bộ luật mà giới hạn các hành động của chúng ta
không dẫn đến một sự mất đi sự tự do tiêu cực mà thực sự chúng làm gia tăng sự
tự do tiêu cực của chúng ta.
Ông tiếp tục liệt kê một
số sự ràng buộc (chướng ngại) đối với hành vi của chúng ta ngoài những ràng
buộc mà chính quyền áp đặt, bao gồm:
- nghèo đói
- ốm yếu
- không có sự giáo dục
Bergmann đề nghị rằng
những chướng ngại này trở nên lớn hơn khi các chướng ngại được áp đặt trực tiếp
bởi chính quyền bị loại bỏ: “Nếu bạn loại bỏ những chướng ngại trong một
lĩnh vực nào đó, thì những chướng ngại trong các lĩnh vực khác sẽ được dựng
lên”.
Quan điểm cho rằng chúng
ta nên làm suy yếu nhà nước để gia tăng sự tự do tiêu cực là hoàn toàn thụt
lùi. Nhà nước là sức mạnh duy nhất mà chúng ta có một số sự kiểm soát (ví dụ bằng
bỏ phiếu), và chúng ta nên tăng cường nó hơn là cho phép các chướng ngại tiềm tàng
khác trở nên mạnh hơn.
Bergmann kết luận bằng
cách chỉ ra một tiêu chuẩn kép được bảo vệ bởi những người bảo vệ sự tự do tiêu
cực chống lại sự cam thiệp của chính quyền. Những người này thực sự quan tâm
đến việc ngăn chặn sự can thiệp của chính quyền vào trong một lĩnh vực đặc
biệt: sở hữu tư nhân/kinh tế.
- Trong lĩnh vực kinh tế, những người bảo vệ tự do tiêu cực mô tả
sự không can thiệt của chính quyền là tự do kinh doanh; nhưng trong các lĩnh
vực khác họ miêu tả nó như là vô chính phủ.
- Trong lĩnh vực kinh tế, họ mô tả sự
can thiệp của chính quyền là chủ nghĩa xã hội; những trong các lĩnh vực khác
(ví dụ giáo dục bắt buộc, quy định về tiếng động, luật chống lại “sự thông dâm
và đồng tính luyến ai”, quyền tuyên bố chiến tranh, cưỡng bách tòng quân), họ
mô tả sự can thiệp của chính quyền là “luật pháp và trật tự”.
Thách thức của Bergmann: tại sao sự can thiệp của chính quyền lại được
biện minh trong tất cả các lĩnh vực ngoại trừ kinh tế?
[4.1.4.] Berlin bàn về tự do tiêu cực.
Một lần nữa, Berlin định nghĩa tự do tiêu cực
như sau:
Tự do tiêu cực: tự do khỏi; sự vắn mặt sự ràng
buộc, chướng ngại, sự can thiệp từ bên ngoài; “không bị cản trở bởi người khác
khỏi lựa chọn như mình muốn”.
Berlin cho rằng cách tốt
nhất để nghĩ về sự tự do chính trị là theo phương diện tiêu cưc, như tự do khỏi
sự can thiệp của người khác. Vì vậy ông chấp nhận chủ nghĩa tự do theo nghĩa
hẹp được miêu tả ở trên [phần 4.1.1]
Ông đưa ra các luận điểm
sau về dạng tự do này (ở đây ông đang miêu tả với sự tán thành các quan điểm
của “các triết gia chính trị Anh cổ điển”.
- Tự do tiêu cực không thể hoàn toàn vô giới
hạn; nó phải bị giới hạn bởi luật pháp. Chính quyền không thể mở rộng tối đa sự tự do
tiêu cực đến mọi công dân, vì nó phải ngăn cấm cá nhân này khỏi can thiệp vào
người khác:
[Tự do
tiêu cực] không thể ….là vô giới hạn, bởi vì nếu nó như vậy, nó tạo ra một
trạng thái trong đó mọi người có thể can thiệp vô giới hạn vào người khác; và
dạng tự do “tự nhiên” này sẽ dẫn đến một xã hội hỗn loạn trong đó các nhu cầu
tối thiểu của con người sẽ không được thỏa mãn; hay khác hơn đó là sự tự do của
kẻ yếu sẽ bị đàn áp bởi kẻ mạnh.
- Có một “khu vực tối thiểu của tự do cá
nhân” trong đó chính quyền không nên can
thiệp. Điều này là vì, nếu phạm vi tự do tiêu cực quá hẹp, thì các năng lực của
con người sẽ không thể phát triển đầy đủ và chúng ta không thể theo đuổi các
mục tiêu của chính mình.
- Một số thứ quan trọng hơn sự tự do
tiêu cực, ví dụ các nhu cầu cơ bản của đời sống (thức ăn, quần ào….)
- Chúng ta không nên lẫn lộn tự do tiêu
cực với những thứ khác mà chúng ta coi trọng (ví dụ, bình đẳng, sự thịnh vượng,
hay hạnh phúc), đặc biệt khi cần phải hi sinh một số mực độ tự do tiêu cực để
đảm bảo các giá trị khác.
[4.1.5.] Sự khác nhau giữa tự do tích cực và tự
do tiêu cực.
Một lần nữa, Berlin định nghĩa tự do tích cực
như sau:
Tự do tích cực: Berlin miêu tả nó theo hai cách —
1. tự do để; khả năng (không đơn
giản chỉ là cơ hội) để làm điều mình muốn làm
2. tự trị, tự cai trị; “tự làm chủ chính mình”
Ông xác định sự khác nhau cơ bản giữa tự do tích
cực và tự do tiêu cực như sau:
a. Tự do tiêu cực liên quan đến câu hỏi (a) đâu phạm vi mà người
khác (gồm chính quyền) có thể can thiệp vào cuộc sống của tôi? Khi có ít hơn sự
can thiệp, thì bạn có sự tự do tiêu cực nhiều hơn.
b. Tự do tích cực liên quan đến câu hỏi (b) ai cai trị tôi? Khi
bạn cai trị chính bạn nhiều hơn, thì bạn có sự tự do tích cực lớn hơn.
Nghĩa “tích cực” của từ
tự do bắt nguồn từ mong muốn của cá nhân trở thành chủ của chính mình. Tôi muốn
cuộc sống và các quyết định của tôi phụ thuộc vào chính tôi, không phụ thuộc
vào bất cứ thế lực bên ngoài nào. Tôi muốn là người chỉ dẫn của chính mình, chứ
không phải hành động theo ý chí của người khác….Tôi muốn, trên tất cả, ý thức
về chính mình như là một tồn tại biết suy nghĩ, ý chí và tích cực, chịu trách
nhiệm cho các quyết định của tôi và có khả năng giải thích chúng bằng cách đề
cập đến các ý tưởng và mục đích riêng của tôi.
[4.1.6.] Từ tự do tích cực đến chế độ toàn trị.
Berlin gợi ý rằng, bề
ngoài có rất ít sự khác nhau giữa tự do tiêu cực (tự do khỏi sự kiểm soát bên
ngoài) và tự do tích cực (kiểm soát chính mình).
Nhưng hai khái niệm này phát triển theo hai hướng khác nhau trong tiến
trình lịch sử …trong thực tế, các hướng đó đi đến xung đột trực tiếp với nhau. Kết
quả, khi ngày nay chúng ta hiểu về tự do chính trị như là tự do tích cực, chúng
ta đang mời gọi chính phủ thực thi sự kiểm soát quá mức đối với cá nhân. Tóm lại, chúng ta đang
mời gọi chủ nghĩa toàn trị:
Chủ nghĩa toàn trị “dạng cai trị mà
không cho phép sự tự do cá nhân và tìm cách làm cho mọi khía canh của đời sống
cá nhân phục tùng quyền uy của chính quyền”
Để minh họa các tuyên bố
này, Berlin phác thảo lịch sử sự phát triển của ý tưởng tự do tích cực như sau:
1. Các dạng nô lệ khác nhau được xác định:
- nô lệ cho người khác
- nô lệ cho “bản năng”
- nô lệ cho đam mê của chính
mình
Các ý tưởng thứ 2 và 3 về nô lệ như là các ẩn dụ vô hại, nhưng sau đó đạt
được “động lực độc lập”
2. Ý tưởng cho rằng một người có thể giải
phóng sự nô lệ của anh ta khỏi bản năng hay đam mê riêng của anh ta gợi ý sự
phân biệt sau:
Cái tôi kinh nghiệm
· Bản năng thấp kém; các thôi thúc phản duy lý, các ước muốn
không bị kiểm soát
· Hướng đến sự thỏa mãn tức thời
· Đòi hỏi sự rèn luyện để nâng nó tới mực độ của cái tôi
thực sự
|
Cái tôi lý tưởng
· Bản năng cao hơn; lý tính
· Hướng đến điều gì sẽ thỏa mãn tôi trong dài hạn
· Cái tôi của tôi ở mức tốt nhất; cái tôi tự trị, lý tưởng,
chân thực của tôi
|
3. Kì
cùng, cái tôi lý tưởng được hiểu như là cái gì đó lớn hơn cái tôi cá nhân…ví
dụ, như cộng đồng, bộ lạc, chúng tộc, hay nhà nước.
Những ai ủng hộ tự do
tích cực có thể đưa ra một tuyên bố xa hơn nữa:
4. Dù, các cá nhân thực sự đang hướng đến
sự tốt lành (nghĩa là đến điều mà người ủng hộ tự do tích cực cho là tốt lành);
dù cái tôi cá nhân của họ chống lại
nó [sự tốt lành], song “ý chí duy lý ẩn tàng” trong họ (cái tôi thực sự) thực sự muốn nó [sự tốt lành], và các mong ước của
cái tôi này phải được tôn trọng.
Và bước cuối cùng…
5. Nhà nước tự do bắt ép và tra tấn cá nhân nhằm
giúp mang về sự tự do tích cực này.
Berlin gợi ý rằng ý tưởng này đôi khi xuất hiện
với chúng ta với vẻ rất hợp lý bởi vì:
Đó là rất có thể thể bảo chữa cho việc ép buộc con người nhân danh
một số mục tiêu (công băng hay tốt đẹp chung) mà họ sẽ, nếu họ được khai sáng
hơn, tự thuyết phục chính họ, nhưng họ đã không làm như vậy, bởi vì họ tối tăm,
dốt nát, suy đồi.
Về khái niệm tự do tích cực này Berlin viết:
Sự nhân cách hóa quái dị này, trong đó đánh đồng những gì X sẽ
chọn nếu anh ta là một cái gì đó anh ta không là, hoặc ít nhất là vẫn chưa là,
với những gì X thực sự tìm kiếm và lựa chọn, là nằm ở trung tâm của tất cả các
lý thuyết chính trị về sự tự hiện thực hóa.
Nghĩa là nằm ở trung tâm của mọi lý thuyết đó là
xem sự tự hiện thực hóa (tự do tích cực) là một dạng tự do chính trị
Berlin thừa nhận rằng “mánh khóe” tương tự có
thể được thực hiện với sự tự do tiêu cực. Như một vấn đề lịch sử, đó là khái
niệm thứ hai về tự do này đã dẫn đến chủ nghĩa toàn trị.
(Nguồn: http://www.westga.edu/~rlane/law/)
