GS Cao Huy Thuần
Lẫn lộn giữa “văn minh” và “văn
hóa”
"Thế nào là
một dân tộc văn minh?", muốn trả lời câu hỏi ấy phải trả lời câu hỏi:
"Thế nào là văn minh? Văn minh là gì?". Riêng định nghĩa này thôi,
bao nhiêu là phức tạp. Có ai đồng ý với ai đâu? Mỗi tác giả lớn có một giải đáp
riêng, lắm khi trái ngược từ căn bản.
Điểm căn bản đầu
tiên là sự dùng lẫn lộn giữa "văn minh" và "văn hóa" -
"civilisation" và "culture" - mà "văn hóa" lại
cũng gây bất đồng trong định nghĩa.
Lịch sử của hai
từ "văn minh" và "văn hóa" rất dài, rất xưa ở Âu châu. Lúc
đầu, "văn minh" bao hàm hai lĩnh vực: vật chất và tinh thần. Rồi từ
"văn hóa" xuất hiện, và nhiều tác giả có khuynh hướng phân biệt, trao
phần tinh thần cho văn hóa, phần vật chất cho văn minh.
Văn minh là gì?
Có người nói: "đó là đường sá, hải cảng, bờ sông". Nhưng người khác bác
bỏ: "văn minh là phải có một tối thiểu khoa học, nghệ thuật, trật tự, đạo
đức..." Nghĩa là tất cả những gì mà con người thu thập được như vốn liếng
đã tạo ra. Vậy điểm đầu tiên phải ghi là biên giới giữa tinh thần và vật chất
không rõ ràng: văn minh là tinh thần hay vật chất, hay lẫn lộn cả hai?
Điểm thứ hai là
việc sử dụng từ "văn minh" cho cá nhân hay tập thể. Ta có thể nói:
"một người văn minh"? Hay chỉ nên dùng từ ấy cho một xã hội, một nước,
một vùng?
Thông thường, ta
vẫn nói: "Đừng nhổ nước miếng bừa bãi, hãy cư xử như một người văn
minh". Ấy là nói về cá nhân. Và ta lại nói: "Văn minh Trung Hoa khác
với văn minh Nhật Bản", "văn minh Tây phương không giống văn minh
Đông phương".
Ấy là nói về tập
thể. Bây giờ, từ "văn minh" hay dùng cho tập thể. Chẳng hạn quyển
sách danh tiếng một thời và hứng chịu chỉ trích cũng lắm của Samuel Huntington
mang nhan đề là "Va chạm giữa các nền văn minh". Câu hỏi đặt ra - một
"dân tộc văn minh" - nằm trong nghĩa tập thể này.
Thế nhưng nó lại
gợi ra một vấn đề lý thuyết sôi nổi, và đây là điểm phải ghi thứ ba: Nói rằng một
"dân tộc văn minh", thế chẳng phải hàm ý rằng có những dân tộc không
văn minh sao? Vậy thì thế nào là một dân tộc không văn minh? Lấy tiêu chuẩn gì
chính xác để phân biệt? Nói như thế cũng hàm ý rằng có nấc thang giá trị để phê
phán: dân tộc này văn minh cao hơn dân tộc kia. Thế nào là cao, thế nào là thấp,
dựa trên tiêu chuẩn gì?
Tôi đọc ba tác
giả được xem là bậc thầy, không phải chỉ ở Pháp mà cả trên quốc tế. Trước hết
là nhà sử học Jacques Le Goff. Về thắc mắc thứ nhất, tinh thần hay vật chất,
ông trả lời: "Cái đẹp, công lý, trật tự...". Nghĩa là những yếu tố
tinh thần. Xin trích nguyên văn: "Văn minh dựa trên sự tìm tòi và thể hiện
của một giá trị cao hơn, trái với văn hóa được xem như là toàn thể những tập tục
và những thái độ. Văn hóa nói chuyện dưới đất, văn minh siêu việt trên cao. Cái
đẹp, công lý, trật tự....Các nền văn minh được xây dựng trên những yếu tố đó.
Ví dụ việc sử dụng đất: văn hóa sản xuất ra lợi ích, gạo, trong khi văn minh sản
sinh ra cái đẹp bằng cách tạo vườn".
Ông nói: vườn Nhật
khác với vườn Tàu, và cái khác ấy chịu ảnh hưởng của tôn giáo và tâm linh. Vườn
Anh cũng khác với vườn Pháp. Một bên tôn trọng vẽ thiên nhiên, dễ gợi lên tình
cảm lãng mạn, mơ mộng; một bên bài trí có hệ thống, ngay hàng thẳng lối, biểu lộ
tinh thần duy lý của con cháu Descartes. "Văn hóa đặt ưu tiên cho ý nghĩ về
thực dụng, về an ninh, về giàu có, khác với văn minh đặt giá trị trên tâm linh
và thẩm mỹ" (Le Monde 23-1-2014).
Đặt văn minh
trên tiêu chuẩn tinh thần như vậy, không thể nói văn minh nào cao hơn văn minh
nào. Ai dám nói vườn Anh đẹp hơn vườn Pháp, vườn Tàu cao cấp hơn vườn Nhật? Thế
nhưng phần đông định nghĩa ngày nay không đặt văn minh ở trên cao, văn hóa ở dưới
thấp như vậy. Văn minh, theo phần đông, liên quan đến những yếu tố vật chất hơn
là tinh thần, tuy rằng không phải gạt bỏ hoàn toàn yếu tố tinh thần. Chỉ định
nghĩa như vậy mới bảo vệ được quan điểm cho rằng có văn minh cao, văn minh thấp.
Nhưng đó là nói
về Âu châu từ thế kỷ 17, 18. Nếu đặt vấn đề tiến bộ trên bình diện lịch sử cả
nhân loại thì tiến bộ là gì? Tôi tìm đến ông thầy thứ hai, Claude Lévi-Strauss.
Nhà nhân chủng học này phân biệt hai loại xã hội: "xã hội lạnh" và
"xã hội nóng". "Xã hội lạnh" hoạt động như đồng hồ,
"xã hội nóng" hoạt động như động cơ hơi nước.
Các "xã hội
lạnh" (xã hội tiền sử chẳng hạn) có văn hóa nhưng không có lịch sử vì chỉ
lặp đi lặp lại y hệt, từ thế hệ này qua thế hệ khác, tránh mọi thay đổi về kỹ
thuật, cách sống, thân tộc hay cách tổ chức quyền lực. Các "xã hội lạnh"
có khuynh hướng sẽ biến mất, bị nuốt, bị phá hủy bởi các "xã hội
nóng". Ngày nay, ai cũng biết "xã hội nóng" là các xã hội nào.
Ai cũng biết xã hội nào năng động, sáng tạo trong mọi lĩnh vực khoa học, kỹ thuật,
kinh tế, mỹ thuật, giáo dục, tổ chức xã hội... Và ai chắc cũng lo, không biết
xã hội ta có đang nguội dần không? Hôm nay cái đồng hồ đều đặn gõ 12 tiếng,
ngày mai cũng đều đặn leng keng 12 tiếng y hệt, và ngày kỉa, ngày kia, ngày kìa
cũng vẫn 12 tiếng ấy, biết rồi khổ lắm nói mãi.
Làm tổng hợp
trên các điều vừa nói - vật chất và tinh thần, cá nhân và tập thể, tiến bộ và
trì trệ - tôi đi đến kết luận của một ông thầy thứ ba, nhà xã hội học Edgar
Morin: "Văn hóa là toàn thể những niềm tin, những giá trị đặc thù của một
tập thể riêng biệt. Văn minh là những gì có thể thuyên chuyển từ tập thể này
qua tập thể khác: kỹ thuật, kiến thức, khoa học…Chẳng hạn văn minh Tây phương
mà ngày nay đã lan ra toàn cầu hóa, là một văn minh được định nghĩa là toàn thể
những phát triển về khoa học, về kỹ thuật, về kinh tế".
Nhưng ông nói
thêm một điều quan trọng: "Và chính văn minh Tây phương ấy ngày nay đang
mang đến nhiều hậu quả tiêu cực hơn là tích cực. Đây là điều cần phải cải tổ,
nghĩa là cần phải có một chính sách văn minh".
Đoạn sau trùng ý
với Lévi-Strauss. Nhà nhân chủng học này mượn từ "entropie" trong nhiệt
động học để nói rằng văn minh có khuynh hướng tiến đến tình trạng xáo trộn của
hệ thống: gia tốc dân số, tranh chấp xã hội, cạnh tranh kinh tế, đụng độ vũ
trang, chạy đua khí giới, chiến tranh, vắt kiệt tài nguyên, phá hủy thiên
nhiên, tiêu thụ phung phí... Làm sao chữa lại những hậu quả "tiêu cực"
ấy? Lévi-Struss cậy đến văn hóa, và văn hóa theo ông là tâm linh, đạo đức, triết
lý, nghệ thuật và chính trị.
Chính trị theo
nghĩa nguyên thủy của Hy Lạp ngày xưa: là cách tổ chức nhà nước thế nào để đạt
được phúc lợi chung. Ta thấy đó, ta trở lại với những gì ta nói từ đầu: sự lẫn
lộn giữa văn hóa và văn minh.
Văn minh và dân chủ
Vậy thì tôi cũng
đành lẫn lộn thôi. Suy nghĩ như một người Việt Nam trong bối cảnh hiện nay của
Việt Nam, tôi trả lời rằng một dân tộc văn minh là một dân tộc có văn hóa cao,
nghĩa là năng động, nghĩa là không trì trệ, trên mọi phương diện, vật chất cũng
như tinh thần, đầu óc cá nhân cũng như tổ chức xã hội, quyền lực, tiến bộ cùng
với xu hướng của thế giới, nhưng không quên rằng mỗi người đều là con cháu thừa
tự.
Tôi xin cắt
nghĩa mấy chữ sau cùng. Mỗi sáng tạo, hủy diệt, hay mỗi biến chuyển của một nền
văn minh đòi hỏi phải có thời gian.
Vì vậy, trong lịch
sử các văn minh, cũng như trong nếp suy nghĩ về văn minh, ý nghĩa thừa tự là
căn bản. Một nền văn minh được xây dựng lần hồi, làn sóng này tiếp theo làn
sóng khác, về giá trị, về tập tục, về niềm tin. Phải có thời gian để biến chuyển
và để củng cố. Để thâu nhận từ bên ngoài và để bảo tồn tận bên trong. Hiện nay,
cách mạng tin học và tình trạng toàn cầu hóa có khuynh hướng đồng hóa hết thảy
mọi nền văn minh. Nếu chạy theo "văn minh kỹ nghệ", tiến bộ vật chất
một cách mù quáng, không chừng ta thắp một cây hương cho tổ tiên nào không phải
là của ta.
Riêng về mối
tương quan giữa tập thể và cá nhân, phải nhấn mạnh rằng một tập thể không thể
văn minh nếu con người trong đó không văn minh. Giáo dục, chính là để đào tạo
nên những con người văn minh. Và thế nào là con người văn minh? Là biết yêu
chân, thiện, mỹ. Yêu sự thật, yêu cái tốt, cái đẹp. Chỉ nói sự thật mà thôi, thế
nào là yêu sự thật? Là ghét giả dối. Giáo dục là không dạy con trẻ đưa nói láo
lên thành hệ thống cai trị.
Nhưng muốn có một
nền giáo dục như vậy, tất nhiên phải đặt chính trị lên hàng đầu. Bởi vì chính
trị chỉ huy giáo dục. Xưa nay nhà trường chỉ có hai loại: nhà trường dạy phán
đoán và nhà trường không dạy phán đoán. Loại nhà trường sau là để minh họa.
Cho nên, cuối cùng,
con đường phát triển đi đến văn minh của dân tộc không cách nào khác dân chủ. Bắt
đầu bằng thực tâm muốn thực hiện dân chủ. Rồi có thể không vội. Dân chủ hóa lần
hồi. Nhưng làm đừng khác nói. Và người dân cứ lấy sáng kiến mà làm. Bước tới chứ
đừng bước lui.
Và thấy rằng xu
hướng dân chủ là không tránh được, không trước thì sau thôi, bánh xe lịch sử sẽ
nghiền nát mọi chướng ngại.
Nguồn:http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/214677/con-duong-dua-viet-nam-den-van-minh.html
