Mô
tả vẻ hào nhoáng của Thâm Quyến để bảo vệ đề án đặc khu của Việt Nam thật không
thỏa đáng, bởi lẽ không lý giải được vì sao trong hơn 4300 đặc khu trên toàn thế
giới tính đến thời điểm này, mà rất nhiều trong số đó được truyền cảm hứng từ
thành công của Thâm Quyến, trường hợp thành công không phải chiếm đa số, trong
khi con số đặc khu phải vật lột trong tình trạng “bỏ thì thương, vương thì tội”
(white elephants/voi trắng) gây lãng phí nguồn lực quốc gia thì không hề nhỏ.
Bởi
vậy cần một cách tiếp cận khác: Chỉ ra các điều kiện cần thiết để có một chương
trình đặc khu thành công theo kinh nghiệm quốc tế, từ đó so sánh với đề án đặc
khu của Việt Nam để ước lượng khả năng thành công của đề án này trước khi lựa
chọn một thái độ đối với nó.
Hai
học giả Douglas Zeng (TQ, World Bank), Hyung-Gon Jeong (HQ, KIEP) - là những
người có nhiều kinh nghiệm nghiên cứu về đặc khu, trong một báo cáo có tên Thúc
đẩy Tăng trưởng Năng động và Sáng tạo ở Châu Á: Trường hợp Đặc khu Kinh tế và
Trung tâm Kinh doanh ấn bản bởi Viện Chính sách Kinh tế Quốc tế Hàn Quốc (KIEP)
năm 2016, sau khi phân tích các trường hợp đặc khu thành công ở Trung Quốc, Hàn
Quốc, Hong Kong, Singapore, Dubai đã chỉ ra 10 điều kiện/yếu tố để một chương
trình đặc khu có thể thành công,
như là bài học cho các nước đang phát triển. [1] Khuôn khổ bài viết có hạn nên không thể phân tích đối chiếu chi tiết từng vùng đặc khu Vân Đồn, Vân Phong và Phú Quốc, mà chỉ điểm qua các điều kiện/yếu tố này, và dựa trên đó đưa ra những nhận định về đề án đặc khu của Việt Nam.
như là bài học cho các nước đang phát triển. [1] Khuôn khổ bài viết có hạn nên không thể phân tích đối chiếu chi tiết từng vùng đặc khu Vân Đồn, Vân Phong và Phú Quốc, mà chỉ điểm qua các điều kiện/yếu tố này, và dựa trên đó đưa ra những nhận định về đề án đặc khu của Việt Nam.
-
Đầu tiên,
chìa khóa cho một chương trình đặc khu thành công đến từ cách tiếp cận “toàn thể
chuỗi giá trị” (whole of value chain). Nôm na là xem quốc gia ấy nằm ở đâu
trong chuỗi giá trị toàn cầu, muốn tiến lên vị trí nào cao hơn, và chương trình
đặc khu sẽ đóng vai trò gì trong tiến trình ấy. Như Việt Nam chẳng hạn, đang ở
phân khúc thấp nhất của chuỗi giá trị toàn cầu với một nền kinh tế phụ thuộc
vào lãnh vực sản xuất lấy gia công thâm dụng lao động (hàng điện tử, dệt
may...) làm chủ lực, thì chương trình đặc khu này sẽ giúp nâng tầm nền kinh tế
quốc gia thế nào khi những nơi được chọn đều nằm xa các vùng động lực kinh tế,
và lại quá chú trọng tới những lãnh vực tách biệt như casino, nghỉ dưỡng…?
-
Điều kiện thứ hai
là một khuôn khổ thế chế hiệu quả vốn đòi hỏi cao về tính minh bạch, dễ đoán định,
và khả năng tránh được những rủi ro như can thiệp chính trị hoặc đầu cơ đất
đai. Trong bối cảnh các nhóm lợi ích bè phái hoành hành ở Việt Nam, chương
trình đặc khu đang được giới thiệu chưa đưa ra bất kỳ giải pháp nào ngăn chặn
hiện tượng này, nếu như không muốn nói là còn đang hợp thức hóa nó. Nạn đầu cơ
đất đai một thời gian dài ở cả 3 địa phương, tệ hơn, còn gợi ý rằng chương
trình đặc khu của chính phủ đã thất bại ngay cả khi chưa bắt đầu.
-
Môi
trường kinh doanh hấp dẫn là điều kiện thứ ba cho một
dự án đặc khu thành công, và cũng là điểm mà các viên chức chính phủ Việt Nam tỏ
ra tự tin nhất khi mà họ thường xuyên đề cập tới mức thuế suất thấp trong đề án
của mình. Tuy nhiên, trong bối cảnh đang tồn tại hàng ngàn đặc khu khắp thế giới,
miễn giảm thuế (fiscal incentives) không còn đủ hấp dẫn vì đã trở nên quá bình
thường. Vậy thì câu hỏi là nếu Singapre nổi bật với chính quyền trong sạch và
minh bạch, Hong Kong thừa hưởng di sản thông luật Anh với hệ thống tư pháp độc
lập, Hàn Quốc tạo ấn tượng về năng lực bộ máy, Trung Quốc với danh mục đầu tư
chọn-bỏ (negative list), thì chương trình đặc khu của Việt Nam có gì đặc biệt để
chào hàng các nhà đầu tư tầm cỡ quốc tế?
-
Yếu tố thứ tư
là lập kế hoạch, thiết kế và vận hành chương trình đặc khu một cách cẩn trọng,
bắt đầu ngay từ nhu cầu của nền kinh tế. Ngoại trừ một vài cái tên đã gom đất
trước ở ba địa phương, có bao nhiêu doanh nghiệp Việt Nam hiện tại mong chờ đặc
khu? Hay điều họ thực sư cần là chính phủ đẩy nhanh hơn việc cắt giảm thủ tục
hành chính vốn đã và đang hành hạ họ hàng thập kỷ vừa qua? Thêm nữa, dĩ nhiên
các viên chức chính phủ sẽ luôn cho rằng họ đã chuẩn bị chu đáo cho đề án này,
song thực tiễn thất bại ở các khu kinh tế trước đó (vốn cũng được xếp là một loại
đặc khu) thật khó để dư luận không hoài nghi về triển vọng của đề án lần này.
-
‘Có bột mới gột nên hồ’ - Đội ngũ lao động chất lượng cao là điều
kiện thứ năm quyết định thành công của chương trình đặc khu. Và đây
cũng là điểm mà đề án của Việt Nam yếu nhất. Trong khi Hong Kong - cảng thị sầm
uất Á Đông với truyền thống pháp trị Tây phương trăm năm dễ dàng thu hút chuyên
gia khắp nơi trên thế giới, Singapore tự tin với hệ thống giáo dục vượt trội ở
châu Á, đủ sức cung ứng nguồn nhân lực chất lượng toàn cầu, Trung Quốc trông cậy
vào Hoa Kiều lúc chập chững làm đặc khu, thì Việt Nam có gì? Một hệ thống giáo
dục lạc hậu bởi giáo điều ý thức hệ mà điển hình là chương trình giáo dục chính
trị marxist bắt buộc bậc đại học; đã thế lại chẳng thể khai thác được nguồn lực
kiều dân như Trung Quốc khi mà hồ sơ hòa giải dân tộc vẫn đang bế tắc.
-
Điều kiện thứ sáu
là tiếp thu công nghệ và sáng tạo không
ngừng. Đề án đặc khu của Việt Nam đúng là có mang kỳ vọng thu hút được những
dự án công nghệ cao, song như đã nói ở điểm 1, vì không đặt trong tương quan với
thực trạng nền kinh tế hiện nay, kỳ vọng này khả năng cao chỉ là một ảo vọng.
-
Vị
trí chiến lược và khả năng kết nối tạo thành điều
kiện thứ bảy cho thành công của đặc khu. Đúng là cả ba vị trí được chọn
có một số thuận lợi, nhưng nếu so với các trường hợp điển hình thành công trên
thế giới như Thâm Quyến, Thượng Hải (TQ), Masan (Hàn Quốc), Singapore, Hong
Kong thì khó có thể nói là vượt trội? Cả ba vị trí đó có nằm trên tuyến thương
mại hàng hải quốc tế nào không? Có gần thị trường quốc tế rộng lớn nào không?
Có được hậu thuẫn bởi thị trường hoặc tổ hợp công nghiệp nội địa nào không?
Hoàn toàn không.
-
Yếu tố thứ tám
là liên kết với nền kinh tế quốc gia.
Những trường hợp đặc khu thành công đều chứng tỏ được khả năng kết nối các nhà
đầu tư quốc tế với các doanh nghiệp địa phương, giúp lan tỏa ảnh hưởng tích cực
cho toàn bộ nền kinh tế. Trong khi đó, 30 năm thu hút hơn 170 tỷ USD đầu tư nước
ngoài (FDI) nhưng với trọng tâm đặt sai chỗ, Việt Nam đã thất bại trong việc
xây dựng nền công nghiệp hỗ trợ tạo đà cho nền sản xuất quốc nội, thì làm sao
có thể tin rằng chính phủ lần này sẽ thành công với 3 địa điểm vừa tách biệt về
mặt địa lý, vừa khác biệt với phần còn lại của nền kinh tế.
-
Sự
hài hòa giữa phát triển công nghiệp và phát triển xã hội/đô thị
là điều
kiện thứ chín góp phần cho thành công của đặc khu. Đó phải là những đô
thị đáng sống với môi trường trong sạch, hạ tầng phát triển và chi phí cư trú
không quá đắt đỏ (ít nhất là giai đoạn ban đầu). Với trường hợp Việt Nam, thực
tiễn đầu cơ đất đai và phá hoại môi trường thời gian vừa qua, đặc biệt là ở Phú
Quốc, Vân Đồn đang khiến khả năng xây dựng những đô thị đáng sống như trên trở
nên xa vời.
-
Cuối cùng,
chương trình đặc khu thành công cần một cơ chế đánh giá hiệu quả khách quan để
biết khi nào nên tiếp tục hay dừng lại. Với số tiền khổng lồ dự kiến lấy từ
ngân sách quốc gia đầu tư cho các đặc khu, quả thật rất thiếu sót khi đề án
hoàn toàn vắng bóng một cơ chế đánh giá như thế để có thể rút ra kịp thời trong
trường hợp không thành công như mong đợi.
Tóm
lại, xét trên cả 10 điều kiện/yếu tố góp phần vào thành công của một đặc khu
theo kinh nghiệm quốc tế, chương trình đặc khu của Việt Nam tỏ ra thật kém cạnh
tranh và thiếu triển vọng. Những người bảo vệ đề án này có thể có những lý giải
khác nhau, song không khó để nhận ra đối tượng hưởng lợi lớn nhất từ đề án này.
Trong dự thảo luật, họ được gọi tên là “nhà đầu tư chiến lược”, còn trên thực địa
họ chính là một vài tập đoàn đã gom đất ở ba địa phương này với giá rẻ mạt
trong nhiều năm qua, đang chờ luật thông qua sẽ kéo theo hàng tỷ USD mỗi năm
(chắt bóp từ ngân sách quốc gia vốn đang eo hẹp) đổ về đầu tư giúp tăng giá trị
dự án của họ lên gấp nhiều lần. [2]
PS:
Bài không đề cập tới những nguy cơ có yếu tố Trung Quốc, với ý tưởng rõ ràng rằng,
ngay cả khi chưa tính tới yếu tố Trung Quốc thì đề án cũng không đáng được ủng
hộ khi xét tới tính khả thi và triển vọng thành công của nó.
[2]
Dự kiến ngân sách nhà nước thời gian tới phải bỏ ra 7.5 tỷ USD cho Phú Quốc,
3.5 tỷ USD cho Vân Phong và 1.7 tỷ cho Vân Đồn - đều là những con số khổng lồ đối
với tình trạng ngân sách thâm thủng của Việt Nam hiện nay.
