Philippines, một
đất nước tuy đã dân chủ hóa tự lâu mà vẫn nghèo nàn, thường bị nhiều người viện
dẫn làm minh chứng để phê phán mô hình dân chủ.
Nhưng thực ra cội
rễ của đói nghèo không đến từ thiết chế. Chính lịch sử áp đặt và vị thế địa chính
trị đặc thù nơi quốc gia bị xé lẻ thành vô số hòn đảo nhỏ đã là cái nôi sản
sinh ra những gia tộc chính trị kếch sù, mà ngày nay đang thâu tóm quyền lực
chính trị về tay mình bất chấp vận nước.
Từ lâu, nền
chính trị Philippines đã là cuộc chơi của giới đầu sỏ. Không một cá nhân nào từng
ngồi ở thượng viện hoặc hạ viện là người nghèo. Các thiết chế chính trị không để
cho người nghèo có chỗ ở quốc hội, nơi được coi là pháo đài của người giàu và tầng
lớp đặc lợi.
Dù Philippines
đã nỗ lực thiết kế một hệ thống những thiết chế dân chủ để giới hạn và phân tán
quyền lực, song cũng bị các gia tộc chính trị vô hiệu hóa, thành ra chúng chỉ
còn mang tính hình thức. Chính vì thế mà Philippines chưa bao giờ
được coi là một nền dân chủ tự do. Có lẽ, chặng đường dẫn tới thịnh vượng
của nước này hãy còn dài khi mà các gia tộc vẫn đang liên tục kiểm soát cả hệ
thống chính trị bằng nhiều cách.
Bành trướng từ
quyền lực chính trị sang quyền lực kinh tế
Chính vị cựu tổng
thống Diosdado Macapagal của Philippines cũng phải thừa nhận rằng tổng thống và
thành viên quốc hội nước này có quyền lực “lớn tới nỗi các thế lực kinh tế kết
thành liên minh nhằm bảo hộ lẫn nhau, dẫn đến việc tập trung các lợi ích kinh tế
vào trong chính liên minh ấy”.
Sau khi thu được
khối tài sản lớn nhờ nắm giữ các chức vụ quyền lực, giới đầu sỏ lại tìm cách giữ
ghế để bảo vệ các lợi ích riêng về kinh tế. Kiểu bành trướng qua lại giữa hai
thứ quyền – tiền này là một biện pháp hữu hiệu để củng cố tầm kiểm soát chính
trị. Kẻ giàu dễ mạnh lên, kẻ mạnh lại giàu lên, điều này phần nào giải thích tại
sao khó mà phân phối của cải một cách công bằng trong nền chính trị quyền lực.
Việc sử dụng chức
vụ để làm giàu phổ biến ở mọi cấp chính quyền. Song cái nghiêm trọng đáng nói ở
đây là, giới chức Philippines coi chuyện làm giàu này là điều đương nhiên và
không thể tránh khỏi. Chính ý nghĩ đó đã tạo nên một nền tảng vững chắc để làm
nảy sinh tham nhũng, giảm bớt độ tín nhiệm với các lãnh đạo chính trị, và quan
trọng nhất là làm xói mòn tính chính danh của thiết chế dân chủ. Trong những
năm gần đây, các gia tộc chính trị nổi tiếng như Marcoses, Revillas, Estradas,
Binays và Enriles luôn bị dính vào đủ các cáo buộc tham nhũng. Tuy nhiên, bởi họ
đã tích lũy được sức ảnh hưởng chính trị đáng kể, nên dường như chẳng luật pháp
nào có thể chạm tới họ nổi.
Thâu tóm lợi ích
nhờ nền chính trị thân hữu
Các lợi ích độc
quyền lại được đem ra gầy dựng lực lượng ủng hộ. Bắt nguồn từ hệ thống chủ nô
phong kiến, nền chính trị thân hữu xem mối quan hệ giữa quan chức và người dân
là mối quan hệ giữa người bảo trợ (chủ) và khách hàng (nô). Lợi ích không được
phân phối công bằng mà lại được chia theo lòng trung thành của người dân đối với
quan chức.
Kiểu bảo trợ này
giúp giới đầu sỏ Philippines vĩnh viễn hóa quyền lực của họ theo ba cách. Thứ
nhất, người dân bị đặt vào vị thế phải dùng phiếu bầu để đổi lấy ích lợi trước
mắt như là các dự án phát triển và nguồn hỗ trợ địa phương, chứ không phải để
chọn ra người đại diện thực sự cho mình. Thứ hai, một mạng lưới các quan hệ
chính trị được xây dựng và mở rộng, biến thành một bộ máy vững chắc để các gia
tộc có thể đảm bảo chiến thắng trong các cuộc bầu cử. Thứ ba, nó phân chia người
dân thành nhóm người trung thành và không trung thành, qua đó giúp các
chính kiểm soát tình hình chính trị tốt hơn.
Ở Philippines,
chính sách dùng tiền ngân sách chi cho chính trị này được áp dụng lộ liễu, như
các Quỹ phát triển nông thôn (CDF) và Quỹ ưu tiên hỗ trợ phát triển (PDAF) vẫn
cung cấp ngân sách cho hai nghị viện hằng năm. Mỗi thượng nghị sỹ nhận được khoảng
200 triệu Peso/năm, trong khi đó mỗi hạ nghị sỹ nhận được 70 triệu Peso/năm từ
các quỹ trên, để chi vào các dự án cho cử tri của họ, hay nói trắng ra là để
mua chuộc cử tri.
Làm chủ các cuộc
bầu cử
Không chỉ vậy,
việc đi bầu cử ở Philippines cũng không được coi như một thực hành chính trị để
người dân lựa chọn ra người nắm giữ chức vụ công.
Thay vào đó, bầu
cử tại nước này là cuộc tranh giành trong giới đầu sỏ để giành lấy địa vị chính
trị. Vì vậy, nó chỉ đơn thuần cho biết vị nào trong giới đầu sỏ sẽ nắm được quyền
kiểm soát đối với của cải và các nguồn lực của đất nước.
Nhiều đảo ở
Philippines thậm chí còn không có ứng cử viên khác tham gia tranh cử, không phải
bởi thiếu người tài năng, mà bởi không có người đủ khả năng tài chính. Để có được
một vị trí trong chính quyền, ứng cử viên phải chi ra một khoản tiền lớn để cạnh
tranh. Những ai có tiền mới có thể trang trải cho việc mua phiếu, từ thiện, biếu
tặng, cung cấp dịch vụ giải trí, tham gia vào các chiến dịch trên truyền hình,
hối lộ quan chức, và vô số các phương tiện khác dù công bằng hay gian lận. Vì vậy,
hầu như chỉ giới đầu sỏ mới có thể chạy đua cho các chức vụ công.
Thành lập đảng
phái chính trị trá hình
Về lý thuyết,
các đảng phái chính trị được tổ chức để định hướng các chính sách của chính quyền,
do đó họ phải có một ý thức hệ nhất quán và các chương trình cụ thể.
Tuy nhiên, ở
Philippines, các đảng phái không có ý thức hệ hay chương trình nghị sự rõ ràng,
vì chúng chỉ đóng vai trò công cụ cho tham vọng phe cánh. Chúng không có một
triết lý nhất quán. Rất khó để phân biệt xem đảng Partido Nationalista của Blas
Ople có gì khác với đảng Kilusang Bagong Lipunan của Nicano Iñiguez về mặt ý thức
hệ.
Khi ai đó gia nhập
vào một đảng ở Philippines, không đồng nghĩa với việc anh ta tin theo ý thức hệ
hay các đường hướng chính sách của đảng đó. Một chính trị gia có thể thay đổi dễ
dàng lòng trung thành chính trị của mình trên các cơ sở thực dụng như việc liệu
đảng của anh ta có giúp anh ta đạt được tham vọng của mình hay không.
Chẳng hạn, dù
Marcos là thành viên của Đảng Tự do trong thời gian dài, song ông đã gia nhập đảng
Quốc gia khi đảng ban đầu của ông chỉ định tổng thống đương nhiệm Diosdado
Macapagal làm người tranh cử trong cuộc bầu cử tổng thống kế tiếp. Hoặc
như Estrada đã tự tạo ra đảng phái của riêng mình để chạy đua giành ghế tổng
thống khi đảng ban đầu không chọn ông làm ứng cử viên.
Hầu hết các đảng
phái chính trị Philippines đều được xây dựng xung quanh các gia tộc chính trị
hùng mạnh. Đảng phái không còn là nền tảng để tìm ra các nhân tài chính trị
chia sẻ cùng ý thức hệ nữa. Các cuộc thảo luận trong đảng về nền tảng chính trị
hay về các lựa chọn chính sách đã bị lép vế trước sự thống trị của các cá nhân
và gia tộc. Khi thiếu tính tổ chức và sự nhất quán như vậy, ta dễ hiểu tại sao
nền chính trị đảng phái lại hạ cấp thành nền chính trị của các cá nhân.
Vô hiệu hóa hiến
pháp
Trong một nỗ lực
ngăn chặn giới gia tộc tiếm quyền, Ủy ban Hiến pháp dưới thời tổng thống Aquino
đã bổ sung điều 26 vào bản Hiến pháp 1987 rằng “Nhà nước phải trao việc tiếp cận
các cơ hội phục vụ trong chính quyền một cách bình đẳng cho tất cả mọi người,
và cấm các gia tộc chính trị theo quy định của luật pháp”.
Điều 26 này trao
cho các nhà lập pháp của Philippines cơ sở để ban hành luật chống gia tộc chính
trị. Đã có vài nỗ lực như khi Thượng nghị sỹ Miriam Defensor Santiago thúc đẩy
dự luật 2649, cùng với dự luật 3413 của Teodoro Casino nhằm chống các gia tộc
tham dự chính trị, song cả hai vẫn ở mãi trong tình trạng “đang xem xét”.
Rõ ràng các nhà
lập pháp đã phớt lờ việc xác định xem thế nào là một gia tộc chính trị. Ít nhất
một chục dự luật lập pháp đã được đệ trình từ năm 1987, nhưng tới nay vẫn chưa
có dự luật nào được thông qua. Hiến pháp thừa nhận vấn đề, nhưng lại phó mặc việc
giải quyết cho Quốc hội – vốn gồm những kẻ hưởng lợi từ chính vấn đề ấy.
Rõ ràng, với ước
tính trên 70% số nghị sỹ có liên quan tới các gia tộc chính trị, thì khó mà
trông đợi chính họ cho ra một thứ luật vì nghĩa diệt thân.
Can thiệp luật pháp
Không chỉ làm hiến
pháp bị đình trệ, các gia tộc ở Philippines còn tìm cách nhúng tay vào luật
pháp để một mặt làm lợi cho mình, mặt khác hòng kiểm soát toàn diện nền chính
trị. Tiêu biểu có thể kể tới các đạo luật về dân chủ hóa của cải.
Từ thời
Philippines nằm trong khối Thịnh vượng chung của Mỹ, chính quyền đã nỗ lực giải
quyết các bất ổn xã hội thông qua ban hành cải cách ruộng đất như các Đạo luật
538, Đạo luật 1267, và Đạo luật 3844. Nhưng như tác giả cuốn “Triết lý xã hội
trong bối cảnh Philippines” Pedro Salgado đã chỉ ra, “tất cả những luật này
chưa bao giờ giải quyết được vấn đề người nghèo không có đất, vì chúng đâu được
sinh ra để làm điều đó. Quốc hội toàn bao gồm các địa chủ, do đó luôn có lỗ hổng
trong các bộ luật để cho địa chủ có thể lách luật”.
Đạo luật cải
cách ruộng đất năm 1963 dưới thời cựu tổng thống Macapagal là một ví dụ. Phạm
vi đất cải cách lại không bao gồm các loại đất sản xuất phục vụ xuất khẩu, dĩ
nhiên đó là các đồn điền lớn, đất trồng quýt, cacao và các cây lâu năm khác. Ra
một đạo luật như vậy chẳng khác gì nói rằng không thể đụng tới đất của giới gia
tộc. Không chỉ vậy, chi phí cho chương trình ước tính tốn khoảng 200 triệu Peso
cho năm đầu để thực hiện và 300 triệu Peso cho ba năm tiếp, thì Quốc hội lại chỉ
cấp cho nó 1 triệu Peso để thực hiện.
—
Vào những năm
1970, Marcos tuyên bố thiết quân luật để phá hủy cấu trúc đầu sỏ của xã hội,
nhưng ông lại tạo ra cái “chủ nghĩa tư bản thân hữu” khi phân phối độc quyền
các lợi ích cho các thân hữu của mình. Khi Marcos bị lật đổ vào năm 1986, giới
đầu sỏ quay trở lại và tái lập nền chính trị gia tộc trước đó. Từ đó đến nay,
không có thay đổi gì nhiều về sự kiểm soát của giới đầu sỏ, còn đa số người dân
vẫn ngụp lặn trong đói nghèo và bị loại khỏi tiến trình chính trị. Bởi vậy
mà ngày nay nền chính trị Philippines gần như bị chi phối hoàn toàn bởi các cuộc
chuyển đổi quyền lực từ tập hợp gia tộc này sang tập hợp gia tộc khác.
Rõ ràng, để nền
chính trị Philippines để trở nên dân chủ thực sự, thì một trong những việc thiết
yếu nhất là phải loại bỏ dần sự kiểm soát của giới gia tộc đối với hệ thống
chính trị, để nó thực sự trở thành nhà nước của người dân Philippines.
Tài liệu tham khảo:
- Eron
Anthony Guarde, Rufina C. Rosaroso, Fredrich Rama, Rolan Batac, Gerome
Lasala; Political
Dynasty in Public Governance: A Close Encounter with the Cebuanos; Asia
Pacific Journal of Multidisciplinary Research; 5/2/2016.
- Ronald
U. Mendoza, David B. Yap; Political
Dynasties and Property: Evidence From the Philippines; 12th
National Convention on Statistics; 1/10/2013.
- Rollin
Tusalem, J. Pe-Aguirre; The
Effects of Political Dynasties on Effective Democratic Governance:
Evidence From the Philippines; Research Gate; 7/2013.
- Ronald
U. Mendoza, Jan Fredrick Cruz; Politics:
All in the Family in the Philippines; Asia Sentinel; 15/9/2015.
- Ronald
U. Mendoza; Dynasties
in democracies: The political side of inequality; Rappler;
12/3/2012.
