Biên
dịch: Trần Hoàng Nhị
Biên
tập: Lê Hồng Hiệp
Kể
từ cuộc Cách mạng Nông nghiệp, tiến bộ công nghệ luôn luôn thúc đẩy các lực lượng
mang tính khuếch tán và tập trung đối lập nhau. Sự khuếch tán xảy ra khi các
quyền lực và đặc quyền cũ bị xói mòn; sự tập trung xảy ra khi quyền lực và tầm
với của những người đang kiểm soát các năng lực mới được mở rộng. Về phương diện
này, cái gọi là cuộc Cách mạng Công nghiệp lần Thứ tư sẽ không phải là ngoại lệ.
Hiện
tại, mâu thuẫn giữa khuếch tán và tập trung đang gia tăng ở mọi cấp độ của nền
kinh tế. Trong suốt những năm 1990 và đầu những năm 2000, thương mại tăng trưởng
nhanh gấp đôi GDP, đưa hàng trăm triệu người thoát khỏi đói nghèo. Nhờ toàn cầu
hoá về vốn và tri thức, các nước có thể chuyển các nguồn lực sang các lĩnh vực
có năng suất và tiền lương cao hơn. Tất cả những điều này góp phần vào việc khuếch
tán sức mạnh thị trường.
Nhưng
sự khuếch tán này diễn ra đồng thời với sự tập trung cũng mạnh mẽ như thế. Ở cấp
độ ngành, một vài ngành công nghiệp then chốt – đáng chú ý nhất là ngành tài
chính và công nghệ thông tin – chiếm tỷ trọng ngày càng tăng trong lợi nhuận.
Ví dụ, ở Hoa Kỳ, ngành tài chính chỉ tạo ra 4% việc làm, nhưng chiếm hơn 25% lợi
nhuận doanh nghiệp. Và một nửa trong số các công ty Mỹ có lợi nhuận từ 25% trở
lên là các công
ty công nghệ.
Điều
này cũng xảy ra ở cấp tổ chức. 10% các doanh ngiệp có lợi nhuận cao nhất ở Mỹ
có lợi nhuận cao gấp tám lần mức lợi nhuận của một doanh nghiệp trung bình.
Trong những năm 1990, bội số này chỉ là 3.
Những
tác động của sự tập trung như vậy giúp rất nhiều cho việc giải thích sự bất
bình đẳng về kinh tế đang ngày càng gia tăng. Nghiên cứu của
Cesar Hidalgo và các đồng nghiệp của ông tại MIT cho thấy, ở những nước có tập
trung ngành giảm trong những thập niên gần đây, như Hàn Quốc, sự bất bình đẳng
về thu nhập đã giảm. Ở những nơi mà tập trung của ngành tăng lên, như Na Uy, bất
bình đẳng đã tăng lên.
Có
thể thấy một xu hướng tương tự ở cấp tổ chức. Một nghiên cứu gần đây của Erling
Bath, Alex Bryson, James Davis, và Richard Freeman cho thấy sự khuếch tán (hay
chênh lệch – NBT) trong mức lương từ những năm 1970 có liên quan đến sự khác biệt
về tiền lương giữa các công ty với nhau, chứ không phải trong nội bộ các công
ty. Các nhà kinh tế học Nicholas Bloom và David Price của Stanford đã xác nhận điều
này, và lập luận rằng hầu như toàn bộ sự gia tăng về bất bình đẳng thu nhập ở Mỹ
bắt nguồn từ sự gia tăng khoảng cách giữa các mức lương trung bình mà các doanh
nghiệp chi trả.
Những
kết quả như vậy bắt nguồn từ không chỉ những thay đổi cơ cấu không thể tránh được
mà còn cả các quyết định về cách xử lý những thay đổi đó. Vào cuối những năm
1970, khi chủ nghĩa tân tự do có ảnh hưởng mạnh, các nhà hoạch định chính sách
trở nên ít quan ngại việc các công ty lớn chuyển lợi nhuận thành ảnh hưởng
chính trị. Thay vào đó, họ lo rằng các chính phủ đang bảo vệ các công ty không
có sức cạnh tranh.
Với
ý nghĩ này, các nhà hoạch định chính sách bắt đầu dỡ bỏ các quy định và luật lệ
về kinh tế đã được thực hiện từ sau cuộc Đại suy thoái (1929-1933), và khuyến
khích các vụ sáp nhập theo chiều dọc và ngang. Những quyết định này đóng một
vai trò quan trọng trong việc tạo ra một làn sóng toàn cầu hóa mới, làm tăng sự
lan rộng của tăng trưởng và thịnh vượng khắp các quốc gia, nhưng cũng đặt nền tảng
cho sự tập trung của thu nhập và sự giàu có trong nội bộ từng quốc gia.
Dạng
“kinh tế số” (platform economy) đang phát triển là một ví dụ. Tại Trung Quốc,
công ty thương mại điện tử khổng lồ Alibaba đang dẫn đầu một nỗ lực rất lớn để
kết nối khu vực nông thôn với các thị trường quốc gia và toàn cầu, bao gồm cả nền
tảng Taobao kết nối người tiêu dùng với người tiêu dùng. Nỗ lực này dẫn đến
sự khuếch tán đáng kể: Tại hơn 1.000 cộng đồng người Hoa ở nông thôn – cái gọi
là những “Làng Taobao” – hơn 10% dân số kiếm sống bằng cách bán sản phẩm trên
Taobao. Tuy nhiên, khi Alibaba xây dựng một nền kinh tế bao trùm gồm hàng triệu
công ty đa quốc gia nhỏ tham gia vào nền kinh tế, Alibaba cũng đang mở rộng sức
mạnh thị trường của chính mình.
Giờ
đây, các nhà hoạch định chính sách cần một cách tiếp cận mới chống lại sự tập
trung quá mức. Sự tập trung này có thể làm tăng hiệu quả, nhưng cũng cho phép
các công ty tích trữ lợi nhuận và đầu tư ít hơn. Tất nhiên, Joseph Schumpeter
có lập luận nổi tiếng là không cần phải lo lắng quá nhiều về đặc lợi của độc
quyền, bởi vì sự cạnh tranh sẽ nhanh chóng xóa đi lợi thế đó. Nhưng thực tế hoạt
động của các công ty trong những thập niên gần đây lại cho thấy một bức tranh
khác: 80% số công ty có lợi nhuận từ 25% trở lên vào năm 2003 vẫn duy trì được
mức này 10 năm sau đó. (Trong những năm 1990, tỷ trọng này vào khoảng 50%.)
Để
chống lại sự tập trung như vậy, trước tiên các nhà hoạch định chính sách cần thực
hiện các luật cạnh tranh thông minh hơn, không chỉ tập trung vào thị phần hay
quyền định giá, mà còn vào nhiều hình thức tìm kiếm đặc lợi, từ các quy định về
bản quyền và bằng sáng chế cho phép người đang giữ quyền có thể kiếm tiền từ
các khám phá cũ, cho đến việc lạm dụng tầm quan trọng của họ trong mạng lưới
(internet). Câu hỏi không phải là “lớn như thế nào là quá lớn”, mà là làm sao để
phân biệt giữa cái lớn “tốt” và cái lớn “xấu”. Câu trả lời phụ thuộc vào cách
doanh nghiệp cân bằng giữa việc chiếm giữ giá trị và tạo ra giá trị.
Hơn
nữa, các nhà hoạch định chính sách cần tạo điều kiện dễ dàng hơn cho các doanh
nghiệp khởi nghiệp (start-ups) mở rộng quy mô. Một hệ sinh thái kinh doanh sôi
động vẫn là liều thuốc giải độc hiệu quả nhất chống lại việc tìm kiếm đặc lợi.
Ví dụ, các công nghệ sổ cái kỹ thuật số (digital ledger technologies)[1] có tiềm năng kiềm chế sức mạnh của độc
quyền nhóm một cách hiệu quả hơn so với can thiệp chính sách nặng tay bởi nhà
nước. Tuy nhiên, các nền kinh tế không thể chỉ dựa vào thị trường để tạo ra “sự
sôi động” mà chủ nghĩa tư bản rất cần. Thật vậy, ngay cả khi các nhà hoạch định
chính sách nói ngoài miệng là ủng hộ tinh thần khởi nghiệp, số lượng công ty mới
thành lập đã giảm ở nhiều nền kinh tế phát triển.
Cuối
cùng, các nhà hoạch định chính sách phải vượt qua sự cao ngạo tân tự do cho rằng
những người làm việc chăm chỉ và chơi đúng luật sẽ là những người sẽ vươn cao.
Xét cho cùng, mặt trái của quan điểm đó, bắt nguồn từ niềm tin cơ bản vào tác động
bình đẳng hoá của thị trường, là cái mà Michael Sandel gọi là “sự ngạo mạn về
khả năng”: ý tưởng sai lệch rằng sự thành công (và thất bại) của chúng ta chỉ
phụ thuộc vào chính chúng ta.
Điều
này có nghĩa là việc đầu tư cho giáo dục và đào tạo kỹ năng, cho dù là cần thiết,
sẽ không đủ để làm giảm bất bình đẳng thu nhập. Cần phải có các chính sách trực
tiếp đối đầu với các bất bình đẳng về cơ cấu – từ lương
tối thiểu cho đến các chương trình thu
nhập cơ bản phổ quát.
Kinh
tế học tân tự do đã đạt đến điểm đổ vỡ, dẫn đến việc thay thế sự chia rẽ tả-hữu
về chính trị bằng một sự chia rẽ khác: giữa những người tìm kiếm các hình thức
tăng trưởng hạn chế tập trung cực đoan và những người muốn chấm dứt sự tập
trung bằng cách đóng cửa các thị trường và xã hội mở. Cả hai bên đều thách thức
các quan điểm chính thống cũ; nhưng trong khi một bên tìm cách loại bỏ chữ
“tân” khỏi chủ nghĩa tân tự do, bên kia tìm cách phá bỏ hoàn toàn chủ nghĩa tự
do.
Thời
đại của tân tự do đã qua. Đã đến lúc cần xác định tiếp theo sẽ là gì.
Sebastian
Buckup là Trưởng ban chương trình của Diễn đàn Kinh tế Thế giới.
