Trần An
Nguyễn Ước dịch
Tại Trung Quốc, chủ
nghĩa tư bản gây ra sự phân tầng xã hội đầy ý nghĩa và xung khắc giai cấp đang
gia tăng. Liệu sự kiện ấy có đẩy xứ sở ấy tới một chế độ dân chủ kiểu phương
Tây, ít ra trong một tương lai gần? Câu trả lời của tôi là không. Lý do độc nhất
và quan trọng là, sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và sinh hoạt chính trị có
tính giai cấp tại Trung Quốc trông không có vẻ tạo ra một sức ép xã hội thân
dân chủ mãnh liệt hoặc hình thành một kiểu mẫu liên minh giai cấp ủng hộ dân chủ
hóa.
Nhiều sinh viên môn chuyển
tiếp dân chủ đã phân loại chúng theo hai mô hình rộng rãi. Cái thứ nhất tôi sẽ
gọi là mô hình cấu trúc, nhấn mạnh tầm quan trọng của các điều kiện kinh tế xã
hội rộng rãi, làm thuận lợi cho sự dân chủ hóa, hoặc ít nhất làm chuyển đổi hẳn
một chủ nghĩa toàn trị đã phát triển đầy đủ. Cái được liệt kê thứ hai là kiểu mẫu
chuyển tiếp trên căn bản “thỏa ước” hoặc “thương lượng”, đặt trọng tâm vào những
chọn lựa có tính chiến lược và những tương tác của giới tinh hoa chính trị
trong việc gây ra “sự đoạn tuyệt với toàn trị” và “sự mở màn dân chủ.” Kiểu mẫu
thứ hai này không loại trừ các sức ép có tính cấu trúc nhằm thay đổi để có dân
chủ, và đang được ưa chuộng nhất trong giới nghiên cứu về các cuộc chuyển tiếp
theo “đợt sóng thứ ba” kể từ năm 1974. Thế nhưng kiểu mẫu này dường như khó có
thể áp dụng tại Trung Quốc. Trong hầu hết các cuộc chuyển tiếp do thương lượng
thì ở đó đã có sẵn truyền thống xã hội dân sự và đối lập chính trị có tổ chức
khiến có thể làm cho giới tinh hoa (các lãnh tụ đương nhiệm hoặc các lãnh tụ đối
lập) chơi trò mặc cả. Nhưng điểm khởi hành của Trung Quốc là từ một chế độ toàn
trị, do đó, nếu có xảy ra thì không xảy ra trong một bối cảnh như vậy. Thế cho
nên để nắm bắt những quĩ đạo khả hữu của sự chuyển tiếp tại Trung Quốc, chúng
ta phải quay lại kiểu mẫu thứ nhất, cái có tính cấu trúc.
Kiểu mẫu ấy đi vào nhiều
biến thể mà ở đây chúng ta chưa cần dừng lại để liệt kê đầy đủ. Chỉ cần nói rằng
cái ý nghĩa quan trọng nhất trong việc áp dụng nó tại Trung Quốc, theo quan điểm
của tôi, là cái mà tôi gọi là kiểu mẫu cổ điển có tính cấu trúc
(classical structural model). Ðược rút tỉa chủ yếu từ kinh nghiệm lịch
sử của châu Âu, biến thể này có thể rọi ánh sáng lên các câu hỏi quyết định về
tương lai của Trung Quốc: Chính xác thì cái gì sẽ là đầu tàu cho sự dân chủ hóa
tại một xứ sở vốn không có lịch sử, truyền thống hoặc văn hóa dân chủ? Mấy chục
năm giải phóng kinh tế và những thay đổi có tính hệ quả trong cấu trúc của xã hội
Trung Quốc vừa qua đã khiến kinh nghiệm châu AÂu trở thành thích đáng hơn bao
giờ hết.
Kết quả cuối cùng thì rõ
ràng: đời sống chính trị của Trung Quốc đang diễn ra trong một bối cảnh
chính trị mới mẻ đối với Trung Quốc nhưng cũng quen thuộc đối với một
số không ít các trường hợp lịch sử trước đó, và do đó, cần phải tiên
đoán một cách công bằng và tích cực, ít nhất về những nét đại cương với điều kiện
là những vấn đề thiết yếu của cái kiểu mẫu cấu trúc cổ điển đó được duyệt xét một
cách trí tuệ dưới ánh sáng của tình huống tạo nên trường hợp Trung Quốc — và quả
thật, với hết thảy các trường hợp “mới đây” — tách biệt hẳn các trường hợp “lịch
sử” trước kia.
Thế thì cái gì phân chia
các nhà dân chủ “mới đây” và các nhà dân chủ “lịch sử”? Cho tới khoảng nửa thế
kỷ trước, phong trào hướng tới dân chủ là một quá trình tăng trưởng lâu dài mà
có thể truy tầm nguồn gốc của nó nơi truyền thống của chủ nghĩa đa nguyên chính
trị. Quá trình hướng tới dân chủ tự do xảy ra chống lại một bối cảnh chính trị
rộng lớn trong đó rõ ràng là mọi bộ phận cấu thành dân chủ, thí dụ sự phân quyền,
cai trị theo hiến pháp, quyền tối thượng và độc lập của quốc hội, đã được định
chế dần dần. Dân chủ trở nên đầy đủ hơn khi quyền bỏ phiếu được mở rộng hơn bao
giờ hết cho các tầng lớp nhân dân trên qui mô lớn hơn.
Trong hầu hết các trường
hợp đương đại — gồm Trung Quốc — các chế độ trước đó đều là chế độ chuyên quyền,
thiếu một cái gì đó hơn là cái vẻ bên ngoài của các cơ chế dân chủ tối thiểu,
và gần như loại khỏi chính quyền mọi giai cấp xã hội. Tuy thế, cả trong trường
hợp đó, dân chủ — bao gồm phổ thông đầu phiếu — được đề ra cho đúng với nguyên
tắc dù bị coi rẽ trong thực hành. Thế thì sự dân chủ hóa chân chính — nếu nó xảy
ra — sẽ xảy ra theo cái mà Ruth Brins Collier gọi là “một chương hồi cải cách độc
nhất trong cuốn truyện dài thay đổi chế độ sâu rộng”, trong đó hết thảy các
nhóm xã hội đều có quyền bầu cử và ứng cử. [1]
Từ cái đó, phát sinh những
ứng dụng nào? Phần vì các chế độ toàn trị đương đại không thể chứng minh bằng nền
tảng ý thức hệ nên chúng bị ám ảnh bởi vấn đề chính thống. Tại Trung Quốc nơi ý
thức hệ Mác-xít không còn bám riết con tim và khối óc và nơi mà nền kinh tế
đang càng ngày càng hội nhập cộng đồng quốc tế trong đó tự do và dân chủ chiếm
ưu thế, nền tảng đạo đức và ý thức hệ của sự cai trị xuất phát từ Ðảng Cộng sản
Trung Quốc (ÐCSTQ) bị xói mòn đáng kể. Tuy thế, đối với người Trung Quốc, ngoại
trừ sự dan díu đầy lãng mạn phù phiếm và ngắn ngủi với chế độ đại nghị vào lúc
mới bắt đầu thế kỷ 20, chủ nghĩa toàn trị bao giờ cũng là cách thế “bình thường”
trong đời sống chính trị của họ. Do đó, trong bối cảnh Trung Quốc, chủ nghĩa
toàn trị không cần được chứng minh bằng các thuật ngữ thuần túy chính trị.
“Tính chính thống” của nó có thể được giải thích thỏa đáng theo Max Weber
“chính quyền của ‘muôn thuở hôm qua’...của những tập tục được làm cho có vẻ hợp
pháp qua sự công nhận từ đời nảo đời nao không mường tượng nổi và sự định hướng
làm thành tập quán tuân thủ.” [2] Các
chế độ toàn trị khác có thể phải dựa, tới một cấp độ biến thiên nào đó, vào sự
hợp tác và giúp đỡ của những người hoạt động trong khu vực tư nhân để sống còn.
Tại Trung Quốc, quan hệ đó thì đảo ngược, bất chấp tầm quan trọng kinh tế và ảnh
hưởng chính trị của khu vực tư đang gia tăng.
Mặc dù các nhóm học giả
và nhà nghiên cứu phương Tây đều đồng ý với nhau về sự nới rộng các tự do cá
nhân và chủ nghĩa đa nguyên kinh tế xã hội tại Trung Quốc, khả năng khống chế
xã hội Trung Quốc của Ðảng và nhà nước cộng sản không bị xói mòn đáng kể. Cho tới
nay, chế độ của ÐCSTQ nới lỏng sự kiểm soát toàn xã hội hoặc buông bỏ phần nào
cái sức mạnh có tính định chế của nó không phải do bởi sức ép ở trong nước hoặc
quốc tế nhưng nói chung do bởi nghị trình của đảng và nhà nước, một nghị trình
có phần nào — nhưng chỉ phần nào thôi — bị chế ngự bởi các yêu cầu của nền kinh
tế thị trường đang bắt đầu nảy nở.
Làm thế nào công cuộc
dân chủ hóa có thể phát sinh dưới một nhà nước toàn trị và gần như tối thượng
như thế? Ðộng lực cơ bản hoặc sức mạnh thúc đẩy dân chủ hóa sẽ phát xuất từ
đâu? Và làm thế nào nó có đủ sức mạnh? Vì một số lý do, sức ép từ hải ngoại có
vẻ như không đóng vai trò quan trọng trong việc chuyển dịch Trung Quốc tới dân
chủ. Ngược lại, dân chủ hóa đòi hỏi sức ép cực độ từ bên trong, một sức ép mà
chỉ các nhóm xã hội có sức mạnh mới có thể đảm đương nổi. Nhưng liệu có phát
sinh được sức ép đó không? Ðặc biệt nó tùy thuộc vào vấn đề chủ chốt và sau
cùng mà kiểu mẫu cấu trúc cổ điển trình bày sức mạnh giải thích được của nó.
Phân tầng xã hội và những
xung khắc giai cấp
Tại cốt lõi của kiểu mẫu
này là quá trình phát triển tư bản chủ nghĩa. Tư bản chủ nghĩa đưa tới sự phân
chia và cân bằng hỗ tương các sức mạnh kinh tế và chính trị. Nó cũng tạo ra sự
phân tầng xã hội và sự đa dạng hóa các quyền lợi giai cấp, chuyển thể nhà nước
thành đấu trường ở đó những xung khắc quyền lợi được giải quyết bằng đấu tranh.
Vì những lý do này và những lý do nọ, chủ nghĩa tư bản có lô-gic thân dân chủ
và chẳng có lý do đặc biệt nào để tin rằng Trung Quốc không bị nó thẩm thấu. Những
cải cách mang tính thị trường suốt mấy thập niên vừa qua đã làm phát sinh những
sức mạnh kinh tế độc lập đối với sự kiểm soát của nhà nước và xói mòn các trụ cột
kinh tế xã hội của quyền bá chủ cộng sản chủ nghĩa. So với nhà nước tư bản, nhà
nước Trung Quốc vẫn mạnh hơn rất nhiều nhưng nó không thể hoàn toàn lãnh đạm với
xã hội, và quả thật, ngày nay nó cần tới sự giúp đỡ của xã hội hơn bao giờ hết
để cai trị có hiệu quả. Khi xã hội Trung Quốc tiếp tục bị phân biệt và phân tầng
thì sinh hoạt chính trị giai cấp trở thành một vấn đề mà ÐCSTQ phải đếm xỉa tới.
Dưới thời Mao, không có
giai cấp xã hội hiểu theo nghĩa kinh tế. Ngoại trừ các “kẻ thù của giai cấp”, hầu
hết người dân Trung Quốc hoặc là “công nhân” lao động trong các công ty xí nghiệp
do nhà nước làm chủ hoặc là “nông dân” canh tác trong các “công xã nhân dân”.
Trong các thập niên sau-Mao, có vẻ như một phần ba nông dân bỏ việc cày cấy để
tìm những việc làm phi nông nghiệp. [3] Còn
nữa, giai cấp lao động mà đẳng cấp của chúng từng phình lên ngày nay vỡ thành tầng
lớp có khả năng ngoi lên thành giới cổ trắng vững vàng hoặc tầng lớp bị sa sút
thành các nhóm nghèo khổ, thậm chí “hạ cấp” (underclass – dưới-giai-cấp).
Ngày nay, trong các
thành phố lớn của Trung Quốc, nói chung người ta có thể nhận thấy có phẩm trật
bốn giai cấp. Ở trên chóp đỉnh là tầng lớp trưởng giả thượng hạng và ít ỏi, gồm
các doanh gia thành công nhất. Kế đó tới giai cấp trung lưu gồm các doanh gia
nhỏ hơn, các quản trị viên và các công nhân cổ trắng làm việc cho công ty nước
ngoài hay công ty tư doanh lớn, và các chuyên gia. Hai giai cấp phát đạt này
chiếm có lẽ không hơn 13% dân số đô thị, biến họ thành 5% tổng dân số cả nước. [4]
Ðứng bên dưới hai giai cấp
phồn vinh ấy là giai cấp lao động gồm đa số nhân dân Trung Quốc. Nằm dưới đáy
xã hội là giai cấp “hạ cấp” với lợi tức thấp hơn mức chỉ đủ sống để tồn tại.
Trong những năm vừa qua, tình trạng đông đảo công nhân công ty quốc doanh không
công ăn việc làm đã mở rộng giai cấp “hạ cấp” này tới một kích cỡ có ý nghĩa
quan trọng về mặt chính trị, có lẽ đang đạt tới con số 50 triệu cư dân thành phố
trên toàn lãnh thổ. [5]
Tại Trung Quốc, hoạt động
chính trị giai cấp bị khích động bởi sự kết hợp của sự phân tầng xã hội đang
sâu sắc, sự mất tinh thần đang gia tăng vì thất bại của chế độ trong việc xóa
đói giảm nghèo và sự tức giận ngày càng cao đối với tham nhũng và những chênh lệch
sâu rộng liên quan tới phát triển kinh tế do nhà nước lãnh đạo. Năm 1998, Ngân
hàng Thế giới — dùng một phương pháp không tính đến lợi tức phi pháp của viên
chức nhà nước — đã ước lượng chỉ số Gini của Trung Quốc với con số đáng lo ngại
là 40,3 (từ số 0 biểu hiệu cho tình trạng hoàn toàn bình đẳng lợi tức tới số
100 biểu hiệu cho hoàn toàn bất bình đẳng [6] .
Chỉ số ấy đặt Trung Quốc ngang tầm chất lượng với các nước như Bolivia (42.0,
1990), Phi Luật Tân (46.2, 1997) và Peru (46.2, 1996). Bản báo cáo chính thức
tiết lộ rằng mặc dù đã thực hiện nhiều nỗ lực xóa đói giảm nghèo ở đô thị, vẫn
còn 30 triệu thị dân kiếm chỉ vừa đủ sống [7]
Ðối với nhiều người, sự
chênh lệch lợi tức ngày càng lớn giữa người Trung Quốc dường như dính líu nhiều
tới các gian trá và tham nhũng chính trị hơn là tới những nỗ lực lương thiện của
thị trường tự do. Ðiển hình là các nhà tư bản tạo dựng tài sản bằng thông đồng
với viên chức thư lại bất lương hoặc nắm lợi thế trong tình trạng thị trường hỗn
độn để khỏi bị trừng phạt vì những thủ đoạn vô đạo và phi pháp. Khi các công ty
quốc doanh chuyển biến thành các thực thể tư doanh, chia cổ phần, thí dụ nhiều
giám đốc do nhà nước bổ nhiệm có thể dùng địa vị của mình để làm “tay trong” và
thành người giàu có trong khi đó số lượng đông đảo công nhân “thừa” hoặc “không
sinh lợi” của các xí nghiệp quốc doanh cũ bỗng thấy mình có mặt trên đường phố.
Tình trạng thiếu các
kênh được định chế hóa để nói lên quyền lợi của giai cấp hoặc thiếu đấu trường
chính trị hợp pháp để cạnh tranh giai cấp khiến người ta không có khả năng đánh
giá chính xác chiều sâu của những phân chẻ giai cấp trong xã hội. Nhưng một báo
cáo mới đây của Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc — trong đó có phần dựa trên những
nghiên cứu được xúc tiến tại một số thành phố kỹ nghệ “tiêu biểu” — đã cung cấp
vài dữ kiện xác minh tình trạng leo thang của chiến tranh giai cấp. Theo bản
báo cáo ấy, chỉ có 10,6% người được nghiên cứu thấy rằng không có “xung khắc
quyền lợi” [xã hội hoặc giai cấp] trong khi đó 89,4% nghĩ rằng đang có “các
xung khắc” giữa một số hoặc tất cả các giai tầng hoặc giai cấp xã hội. Các nhóm
xã hội có ý thức “đấu tranh giai cấp” mạnh mẽ nhất là các doanh gia tư nhân
(100%) và các công nhân bị sa thải (90,5%). Tại hai thành phố Thiên Tân và Chân
Ninh, tỉ lệ phần trăm các công nhân kỹ nghệ được thăm dò than phiền về lợi tức
“bất bình đẳng” tương ứng với mỗi nơi là 81% và 89%. [8] Có
bằng chứng ngày càng nhiều là sự đối kháng giai cấp không còn chỉ nằm trên giấy
tờ nhưng đã phát sinh những yêu cầu đặc biệt trên căn bản giai cấp đặt ra cho
nhà nước. Tại thành phố Hạ Phì, khoảng 85% công nhân kỹ nghệ, dù đang có việc
làm hoặc thất nghiệp, nói rằng họ muốn chính phủ đánh thuế người giàu nặng hơn
và tăng trợ cấp xã hội cho người nghèo; ngược lại các doanh gia tư nhân thì phản
đối cả hai ý tưởng đó với tỉ lệ 3 chống 1. Tại thành phố Hán Xuyên, 84.4% người
lao động nông nghiệp khẩn khoản yêu cầu có những biện pháp tái phân phối có hiệu
quả để điều hướng sự bất bình đẳng lợi tức. [9]
Sinh hoạt chính trị và
các giai cấp mới
Như lịch sử cho thấy,
phát triển tư bản chủ nghĩa có thể sinh ra những nhóm xã hội thúc đẩy cho dân
chủ. Dân chủ cũng có thể phát sinh như là phó sản của cuộc đấu tranh giữa các
nhóm xã hội khi không một giai cấp đơn độc nào có thể giành được quyền lực, do
đó tất cả các giai cấp đều đồng ý về những nguyên tắc cạnh tranh. Liệu Trung Quốc
hiện có một giai cấp hoặc nhiều giai cấp thân dân chủ không? Liệu có thể tiến tới
một thỏa ước tạm thời (modus vivendi) để thúc đẩy dân chủ? Ðể
trả lời hai câu hỏi đó, chúng ta cần khảo sát ba vấn đề liên hệ: 1) bản chất của
cuộc đua tranh giữa các giai cấp; 2) mối quan hệ giữa mỗi giai cấp và nhà nước;
và 3) các giai cấp khác nhau thẩm định thế nào về những hiệu quả bắt nguồn từ
các sản phẩm dân chủ như chủ nghĩa đa nguyên chính trị, chủ nghĩa đa đảng, các
cuộc bầu cử tự do, và sự cai trị của đa số.
Không giống hầu hết các
giai cấp tương tự ở những nơi khác, các giai cấp giàu có mới phất của Trung Quốc
có vẻ không ủng hộ dân chủ. Một là, sự bất ổn kinh tế và sự tuân phục chính trị
bao giờ cũng là vận may của họ; cho dù có giai cấp loại này không là thành tố
phụ và trực tiếp của các quan chức chính trị nhũng lạm đi nữa, họ vẫn phải lệ
thuộc sâu xa vào các tài nguyên đang bị nhà nước độc chiếm. Ðiều độc đáo là chủ
nghĩa tư bản tại Trung Quốc vẫn ở trong tầm kiểm soát của ÐCSTQ và những người
Trung Quốc thuộc giai cấp trung lưu làm ăn phát đạt là nhờ thị trường thiếu sự
quản lý hoàn toàn chủ động của nhà nước nên họ có nhu cầu biến sự phát đạt kinh
tế của mình thành phát đạt chính trị.
Còn nữa, tình trạng xung
khắc giai cấp đang tăng cường độ và sự sợ hãi của vô số người nghèo đang dồn
người giàu từ tư thế thụ động chấp nhận chủ nghĩa toàn trị tới tư thế tích cực ủng
hộ nó. Ðối với Trung Quốc, mặc dù một động lực như thế hầu như không là độc nhất,
những tình huống đặc biệt có khuynh hướng khích động và làm tồn tại mãi mãi sự
đối đầu giai cấp của Trung Quốc theo chiều hướng đưa tới sự hòa giải có tính
dân chủ giữa các giai cấp — mà không dính dáng gì tới sự hình thành một liên
minh của nhiều giai cấp và thân dân chủ — thì rất không chắc sẽ xảy ra.
Trường hợp Trung Quốc
phù hợp với kiểu mẫu đấu tranh giai cấp cổ điển của số ít người giàu chống lại
số đông người nghèo. Tuy thế, tại Trung Quốc, sự tập trung cao độ tài sản làm
người giàu có sức mạnh vượt trội trong cuộc đấu tranh ấy cho dù sự ít ỏi về số
lượng khiến họ cảm thấy mình yếu và dễ bị thương tổn khi đối mặt với khối đa số
người nghèo. Trong các cuộc phỏng vấn của tôi với những người Trung Quốc phát đạt,
họ phô bày mối thiện cảm đáng kể khi dân chủ được coi ngang với sự cai trị của
luật pháp. Khi dân chủ được định nghĩa chủ yếu như là sự cai trị của đa số, mối
thiện cảm ấy trở thành nghi ngại. Và khi mô tả thêm nữa về sự cai trị của đa số,
như một trò chơi đơn giản bằng các con số trong đó con số lớn nhất sẽ lập chính
sách thì hầu hết họ không thể chấp nhận. [10]
Khoảng thời gian ngay
trước cuộc dân chủ hóa tại Ðài Loan và Nam Hàn, sự truyền bá sâu rộng về các
phúc lợi của tăng trưởng kinh tế đã làm tăng thêm các giai cấp trung lưu một
cách có ý nghĩa và làm giảm giai cấp lao động truyền thống và giai cấp “hạ cấp”.
Cấu trúc giai cấp mới này thuận lợi cho dân chủ vì: 1) làm dịu sự đối kháng
giai cấp cùng khuynh hướng đi theo chủ nghĩa cực đoan chính trị của nó; 2) làm
cho giai trung lưu đông đảo ngày nay có thể hình dung rằng, trong hoàn cảnh dân
chủ, nó là kẻ có khả năng chiến thắng hoàn toàn.
Chẳng bao lâu, cuộc phát
triển tư bản tại Trung Quốc không phát sinh những kết quả giống như thế. Có nhiều
khả năng thế hệ hiện nay của những người Trung Quốc giàu có hơn sẽ tiếp tục
nhìn những mạo hiểm dân chủ hóa là quá nặng cho phúc lợi của họ. Ai cũng biết rằng
đại đa số người Trung Quốc thiếu học đều ít có hy vọng làm cho mình trở thành
giai cấp trung lưu và rằng người giàu sẽ tiếp tục trông vào nhà nước toàn trị để
bảo vệ tài sản của mình. Lại càng cần phải tạo sự bảo vệ của nhà nước hơn nữa
khi tình trạng phân cực kinh tế xã hội ngày càng tồi tệ khiến người nghèo có
quan điểm chính trị cực đoan, do đó làm cho người giàu hoảng sợ thêm lên. [11]
Trong lúc các giai cấp
giàu có chống lưng cho sự ổn định của chế độ toàn trị, các giai cấp thấp hơn dường
như đang đi tới đối lập với chế độ. Nhưng họ không kêu gào dân chủ mà chỉ biểu
lộ xu hướng cách mạng bằng hình thức các cuộc biểu tình hoặc nổi loạn trên đường
phố mà mới đây đã trở thành bạo động hơn và có tổ chức hơn. Sự đột phá có tính
cách mạng ấy tới lượt nó gây lo lắng cho người giàu có và kéo họ vào với nhau để
chống lại sự trao quyền cho quần chúng, và kết chặt một liên minh giữa người
giàu có và chế độ để “ủng hộ sự ổn định”.
Tại Trung Quốc, sự cực
đoan hóa của người nghèo có thể có những cội rễ sâu xa hơn sự nghèo nàn vật chất.
Những chênh lệch lợi tức khó biện minh hơn ở Trung Quốc nơi có truyền thống mạnh
mẽ về chủ nghĩa bình đẳng. Nếu tình trạng thù nghịch của người giàu và người
nghèo vẫn còn là vấn đề giữa các giai cấp xã hội thì không nhất thiết nó sẽ leo
thang thành bạo động hay cách mạng như từng được xác nhận qua kinh nghiệm của một
số xã hội tư bản, nơi vai trò chủ yếu của nhà nước (điển hình là nhà nước toàn
trị) là làm trung gian hòa giải giữa các giai cấp đang đấu tranh nhau. Nhưng mọi
sự đó sẽ thay đổi nếu chế độ đó bắt đầu trở thành nguyên ủy của đau khổ và bất
bình của quần chúng. Tại Trung Quốc, nỗi đắng cay vì lỗ hổng lợi tức đang nung
nấu cảm xúc chống chế độ vì: 1) các quan chức thất bại trong việc hạn chế nạn
tham nhũng, nguồn cội của rất nhiều lợi tức phi pháp; và 2) chế độ đã làm quá
ít trong công tác xóa đói giảm nghèo. Trong bối cảnh Trung Quốc, sự thất bại thứ
hai ấy đặc biệt gây tổn thương cho tính chính thống của chế độ. Với truyền thống
phi dân chủ, với các phương thế không được luật pháp công nhận để người nghèo tổ
chức và nói lên những bất bình của họ và với một lịch sử đế chế trong đó các
triều đại bị lật đổ bởi cách mạng, thì chỉ ngạc nhiên chút ít việc Trung Quốc
đang chứng kiến một số hành động cực đoan do bởi hàng triệu người bất mãn.
Những chọn lựa của chế độ
Các lãnh tụ của ÐCSTQ nắm
chìa khóa tương lai chính trị Trung Quốc. Nếu họ tiếp tục từ chối giải phóng
hóa và cải cách dân chủ thì đại bộ phận nhân dân sẽ vượt qua cơn sợ và tiếp
theo đó hoặc sẽ lâm vào tình trạng vô chính phủ hoặc sự cai trị của ÐCSTQ sẽ kết
liễu. Cả hai nỗi sợ ấy hiện được chứng minh. Các lãnh tụ nhận ra đang có nguy
cơ vì lỗ hổng lợi tức ngày càng rộng nhưng họ thiếu năng lực để đưa ra giải
pháp lâu dài. Chế độ không thể chấm dứt tình trạng ung thối của hầu hết các kỹ
nghệ quốc doanh cũng như không có các cơ chế đủ hiệu năng để chế ngự tác phong
luồn lách hoặc trộm cướp của cán bộ địa phương. Các công ty quốc doanh thua lỗ
đang bòn rút hết ngân sách nhà nước. Một hệ thống thuế má mới làm lợi cho địa
phương thì chính trung ương phải trả giá, gây trở ngại thêm cho Bắc Kinh trong
việc lập mạng lưới an sinh xã hội cho cả nước. Trong những tình huống như thế,
nếu nhà nước muốn làm chậm lại hoặc chấm dứt tình trạng gia tăng mạnh mẽ sự bất
bình đẳng lợi tức, nó sẽ phải chuyển chi phí xóa đói giảm nghèo qua cho người
giàu, do đó, nó đứng về một phe trong cuộc xung khắc giai cấp.
Vì ÐCSTQ tự tuyên bố
mình là giai cấp lao động nên việc “cướp của người giàu chia cho người nghèo” —
triệt phú trợ bần — là một chọn lựa hợp lô-gic. Nhưng không nhiều thì ít, giới
lãnh đạo dường như bác bỏ giải pháp đó, không chỉ vì giai cấp giàu có mới phất
“hối lộ” lãnh đạo Đảng hoặc nói cách khác, đạt được ảnh hưởng chính trị trực tiếp
mà còn vì nền kinh tế tư nhân và các giai cấp điều hành nền kinh đó đã trở
thành niềm hy vọng độc nhất cho sự tăng trưởng liên tục. Trung Quốc hiện nay sở
hữu hơn một nửa GDP từ các công ty quốc doanh. Năm 1998, kinh tế tư nhân trả
46% tổng số tiền thuế cả nước [12] .
Trong các năm vừa qua, vốn tư nhân được kết toán là 35% tổng số đầu tư nhưng
đóng góp tới 60% vào sự tăng trưởng GDP của Trung Quốc [13] .
Người ta ước lượng tới năm 2004, kinh tế tư nhân sẽ lên tới 60% nền kinh tế quốc
gia và thuê mướn 75% lực lượng lao động của Trung Quốc. [14]
Với việc giai cấp kinh
doanh không muốn chuyển giao thêm của cải của nó, nhà nước đảng trị sẽ không có
khả năng phân phối thêm lợi tức cho người nghèo trước khi khổ nạn gia tăng. Ðể
duy trì thành tích tốt của toàn bộ nền kinh tế Trung Quốc và nâng cao tính cạnh
tranh bén nhạy của nó — điều kiện tiên quyết cho sự sống sót của chế độ — nhà
nước đảng trị phải đứng chung hàng ngũ với tư bản và theo đuổi chính sách khuếch
tán lợi ích đầu tư [15] ,
hoặc cách khác, cố gắng làm thế nào để cân bằng quyền lợi của các giai cấp đối
kháng nhau. Về điểm này, dường như chủ nghĩa thựïc dụng kinh tế tuyệt đối đang
thúc ép chế độ của ÐCSTQ lấy các giai cấp giàu có làm căn bản ủng hộ của nó, và
chọn ổn định hơn là cải cách thêm nữa.
Quyền lực trung ương chống
quyền lực địa phương
Ðể sang một bên những lợi
ích chung chia giữa nhà nước đảng trị và các giai cấp giàu có mới phất, người
ta chưa có thể kết luận sớm sủa rằng cả hai đang xây dựng một liên minh bền chặt.
Một phần vì các căng thẳng nội bộ của nhà nước cộng sản đảng
trị giữa trung ương và các bộ phận địa phương khác nhau. Vì trên thực tế, giới
cầm quyền địa phương của ÐCSTQ từ lâu đã đứng chung hàng ngũ với người giàu:
thí dụ, trong các tranh chấp lao động, đặc thù của chính quyền địa phương là đứng
về phía tư bản. Trong thế cộng sinh gần như chẳng cần che đậy giữa cán bộ địa
phương và doanh nghiệp tư nhân thì phía thứ hai này cung cấp phần lớn thu nhập
của chính quyền bằng việc trả thuế và thuê nhân công; thường xuyên tham gia, một
cách quyết định, vào công cuộc phát triển kinh tế xã hội địa phương mà thành bại
của nó là một trong những tiêu chuẩn chủ yếu cho sự thăng quan tiến chức của cán
bộ. Tới lượt mình, cán bộ đánh thuế nhẹ hơn, cung cấp hợp đồng và cho vay mượn
tiền của chính quyền, để thông thường nhận lại không chỉ sự đề bạt chức vụ mà
còn những cổ phần thật sự lấy từ lợi nhuận kinh doanh.
Về phần nhà nước trung
ương thì dây liên kết với giới tư bản giàu có phải được duy trì dù có cảm thấy
gớm ghiếc tới mấy đi nữa. Có những dấu hiệu gợi cho thấy cấp lãnh đạo chóp bu vẫn
không quyết định chính xác rằng dây liên kết ấy nên thân cận tới đâu và công
khai như thế nào. Bên trong hàng ngũ thượng đỉnh của ÐCSTQ vẫn hiện hữu nhóm
“khuynh tả” (chống chủ nghĩa tư bản) mà tiếng nói của họ không thể bị hoàn toàn
bỏ lơ. Ðể tránh những gì làm cho người nghèo xa lánh thêm, các lãnh tụ hiện nay
quyết định lưu giữ sự cam kết chính thức của ÐCSTQ với xã hội chủ nghĩa cùng tư
thế “đảng của giai cấp lao động”, và thêm ngân khoản xóa đói giảm nghèo dù sự
gia tăng ấy không đủ để thu hẹp hoặc thậm chí giữ yên lỗ hổng lợi tức đang rộng
thêm.
Sự thiếu năng lực tài
chánh và chính trị của ÐCSTQ trong việc giảm thiểu tình trạng phân cực kinh tế
xã hội đang trở thành một trong những lý do chủ yếu khiến cuộc phát triển tư bản
tại Trung Quốc không nhất thiết dẫn tới dân chủ hóa (ít nhất qua mọi mặt diễn
tiến trong một tương lai gần). Khi nghèo đói và bất bình đẳng lợi tức tiếp tục
càng ngày càng thêm tồi tệ, biến chính quyền thành mục tiêu sôi sục phẫn nộ của
quần chúng thì đang lờ mờ hiện ra tình thế cách mạng. Tình thế đó gây kinh
hoàng giới lãnh đạo ÐCSTQ cũng như các giai cấp giàu có, và làm khuynh hướng chống
dân chủ của họ thêm kiên định. Vì chế độ đảng trị của ÐCSTQ không chịu tái điều
hướng ngân sách, rút bớt chi phí dành cho các dự án quân sự cùng các dự án
khác, nên nó chỉ có thể tái phân phối lợi tức bằng cách “rút tỉa của người
giàu”. Nhưng chế độ không dám đi quá xa theo chiều hướng ấy vì e rằng việc đó
có thể làm xẹp các động lực tăng trưởng kinh tế liên tục của Trung Quốc. Cũng
có thể vì người giàu, đặc biệt ở cấp địa phương, đang sở đắc những ảnh hưởng
quan trọng lên chính sách. Càng triển khai cuộc cải cách theo định hướng tư bản
chủ nghĩa thì người giàu càng có thêm của cải, có ảnh hưởng hơn và quyền lực
hơn. Nhà nước dĩ nhiên cũng có lợi vì thu nhập gia tăng khiến nhà nước có thêm
tiền do bởi tăng thêm tiền thuế. Nhưng đồng thời nhà nước lại càng phải dựa
thêm nữa vào người giàu khiến nó lại càng ít có vẻ sẽ có một sự tái phân phối
nào đó do nó chi trả. Hậu quả là, Trung Quốc có thể bị mắc kẹt trong vòng lẩn
quẩn của trấn áp chính trị và thôi thúc cách mạng củng cố lẫn nhau trong tình
trạng xung khắc giai cấp ngày càng sâu sắc tới độ ngăn không cho xảy ra một cuộc
khai mở chính trị êm thắm.
An Chen (Trần
An, 陳安) - tiến
sĩ Ðại học Yale, phó giáo sư môn khoa học chính trị, Ðại học Quốc gia
Singapore, từng là thành viên nghiên cứu của Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc.
Ông là tác giả cuốn Restructuring Political Power in China: Alliances
and Opposition, 1978-1998 (1999)– Tái cấu trúc quyền lực chính
trị tại Trung Quốc: Các liên minh và đối lập, 1978- 1998.
Bản tiếng Việt © 2006 talawas
Bản tiếng Việt © 2006 talawas
[1]Ruth
Brins Collier, Paths Towards Democracy: The Working Class and Elites in
Western Europe and South America – Những con đường tiến tới dân chủ:
giai cấp lao động và giới tinh hoa tại Tây Âu và Nam Mỹ (New York: Cambridge
University Press, 1999), 188.
[2]Weber có ý nói tới chính quyền này như là một chính quyền “lấy sự thống trị làm căn bản chính thống.” Xem H.H. Gerth và C. Wright Mills, biên tập, From Max Weber: Essays in Sociology – Tuyển Max Weber: các luận văn xã hội học (New York: Oxford University Press, 1946) 78-79. Có vẻ an toàn khi nói rằng ngày nay, chính quyền này có chút gì đó nhạt nhòa, đặc biệt nơi các mảng của xã hội Trung Quốc mà người ta thấy bị nhiều ảnh hưởng của phương tây. Nhưng có khuynh hướng ngược lại. Quá khứ toàn trị và gần như tất cả những gì dính líu tới nó đều được giữ cho tươi nhuận trở lại bằng một tình trạng dồi dào các tác phẩm văn học, phim ảnh, tuồng tích vô tuyến truyền hình trình bày sinh hoạt chính trị của các vua chúa xa xưa. Ám ảnh người dân bình thường bằng những câu chuyện mô tả đời sống của các hoàng đế Trung Hoa, những âm mưu cung đình cùng với những sự khác, gợi lên ảnh hưởng có thật và sự có mặt khắp nơi của truyền thống chính trị và văn hóa Trung Hoa.
[3]Xem Lu Xyeyi, biên tập. Dangdao Zhonguo Shehui Jieceng Yanjiu Bangao - Báo cáo về cuộc nghiên cứu các giai tầng xã hội đương đại Trung Hoa (Beijing: Shehui Kexue Wenxian Chubanshe, 2002), 160-98.
[4]An Chen, “Capitalist Development, Entrepreneurial Class, and Democratization in China, Political Science Quartely 117 – Phát triển tư bản, giai cấp doanh gia và dân chủ hóa tại Trung Quốc, Quí san Khoa học Chính trị số 117” (Mùa thu 2002), 401-22 . Thẩm định này dựa trên những tính toán của tôi lấy từ các dữ kiện tiêu biểu cùng các thống kê chính thức.
[5]Xem Long Hua, “Zhonguo Zhenzhi Fazhan Keneng Yinqi de Shehui Wenti, Xin Bao – Các vấn đề xã hội mà phát triển chính trị của Trung Quốc có thể đem tới, Tân Báo”, (Hongkong Economic Journal), số 13 tháng Chín 2000, 20; “Chang Xinghua, Jinji Biange Zhongde ‘Heixiang’ – ‘Hộïp đen’ trong cuộc chuyển thể kinh tế”. (Zhuhai, Guangdong: Zhuhai Chubanshe, 1998), 202.
[6]World Band, World Development Indicators 2000 – Biểu đồ phát triển trên thề giới năm 2000 (Washington D.C.), 66.
[7]Xinhua News Agency – Tân Hoa Xã, 11 tháng Ba 2002.
Theo báo cáo mới nhất về chỉ số Gini thì Trung Quốc (44.7, 2001), Việt Nam (36.9, 2002). Wikipedia Encyclopedia – www.wikipedia.org – ghi thêm của người dịch
[8]Lu Xueyi, biên tập, Dangdai Zhongguo, 42-43, 80.
[9]Lu Xueyi, biên tập, Dangdai Zhongguo, 115
[10]Những cuộc phỏng vấn và thăm dò này được xúc tiến tại năm tỉnh của Trung Quốc từ năm 1998 tới 2000.
[11]Như Edward N. Muller quan sát, mức độ cao về bất bình đẳng lợi tức thì bất lợi cho dân chủ hóa vì sự bất bình đẳng cực độ khiến giai cấp lao động “dễ mắc vào những yêu cầu cách mạng có tính xã hội chủ nghĩa, mà sẽ ngăn chặn một sự liên minh thân dân chủ rộng rãi của giai cấp lao động và giai cấp trung lưu.” Xem Edward N. Muller, “Economic Determinants of Democracy – Yếu tố quyết định có tính kinh tế của dân chủ,” trong Manus I. Midlarsky, biên tập, Inequality, Democracy and Economic Development – Bất bình đẳng, dân chủ và phát triển kinh tế (New York: Cambridge University Press, 1997), 133-55.
[12]“Feigong Jingji Nashui zhan Zhongguo Banbi Jiangshan – Tiền thuế thu từ khu vực phi quốc doanh chiếm một nửa tổng thu nhập từ thuế của Trung Quốc, Qianshao - Tiền đạo số 104 (tháng Chín 1999): 135.
[13]Wang Jiahang, “Minying Qiye Chengwei Ziben Shichang Xinliangdian – Các công ti tư nhân trở thành ngọn đèn pha mới trong thị trường tư bản”, có sẵn trên mạng tại địa chỉ www.peopledaily.com.cn, 10 tháng Chín 2002.
[14]Dexter Robert và những tác giả khác, “China’s New Capitalism – Chủ nghĩa tư bản mới của Trung Quốc,” có sẵn trên mạng tại địa chỉ www.businessweek.com(BusinessWeek Online)
[15]một chính sách đặt căn bản trên lý thuyết kinh tế rằng nguồn tài chánh đổ vào kinh tế, đặc biệt từ chính phủ, sẽ kích thích tăng trưởng nhờ phân phối qua các doanh nghiệp lớn, hơn là qua những phúc lợi trục tiếp như trợ cấp xã hội hoặc các công trình công cộng,v.v. — ghi chú của người dịch
[2]Weber có ý nói tới chính quyền này như là một chính quyền “lấy sự thống trị làm căn bản chính thống.” Xem H.H. Gerth và C. Wright Mills, biên tập, From Max Weber: Essays in Sociology – Tuyển Max Weber: các luận văn xã hội học (New York: Oxford University Press, 1946) 78-79. Có vẻ an toàn khi nói rằng ngày nay, chính quyền này có chút gì đó nhạt nhòa, đặc biệt nơi các mảng của xã hội Trung Quốc mà người ta thấy bị nhiều ảnh hưởng của phương tây. Nhưng có khuynh hướng ngược lại. Quá khứ toàn trị và gần như tất cả những gì dính líu tới nó đều được giữ cho tươi nhuận trở lại bằng một tình trạng dồi dào các tác phẩm văn học, phim ảnh, tuồng tích vô tuyến truyền hình trình bày sinh hoạt chính trị của các vua chúa xa xưa. Ám ảnh người dân bình thường bằng những câu chuyện mô tả đời sống của các hoàng đế Trung Hoa, những âm mưu cung đình cùng với những sự khác, gợi lên ảnh hưởng có thật và sự có mặt khắp nơi của truyền thống chính trị và văn hóa Trung Hoa.
[3]Xem Lu Xyeyi, biên tập. Dangdao Zhonguo Shehui Jieceng Yanjiu Bangao - Báo cáo về cuộc nghiên cứu các giai tầng xã hội đương đại Trung Hoa (Beijing: Shehui Kexue Wenxian Chubanshe, 2002), 160-98.
[4]An Chen, “Capitalist Development, Entrepreneurial Class, and Democratization in China, Political Science Quartely 117 – Phát triển tư bản, giai cấp doanh gia và dân chủ hóa tại Trung Quốc, Quí san Khoa học Chính trị số 117” (Mùa thu 2002), 401-22 . Thẩm định này dựa trên những tính toán của tôi lấy từ các dữ kiện tiêu biểu cùng các thống kê chính thức.
[5]Xem Long Hua, “Zhonguo Zhenzhi Fazhan Keneng Yinqi de Shehui Wenti, Xin Bao – Các vấn đề xã hội mà phát triển chính trị của Trung Quốc có thể đem tới, Tân Báo”, (Hongkong Economic Journal), số 13 tháng Chín 2000, 20; “Chang Xinghua, Jinji Biange Zhongde ‘Heixiang’ – ‘Hộïp đen’ trong cuộc chuyển thể kinh tế”. (Zhuhai, Guangdong: Zhuhai Chubanshe, 1998), 202.
[6]World Band, World Development Indicators 2000 – Biểu đồ phát triển trên thề giới năm 2000 (Washington D.C.), 66.
[7]Xinhua News Agency – Tân Hoa Xã, 11 tháng Ba 2002.
Theo báo cáo mới nhất về chỉ số Gini thì Trung Quốc (44.7, 2001), Việt Nam (36.9, 2002). Wikipedia Encyclopedia – www.wikipedia.org – ghi thêm của người dịch
[8]Lu Xueyi, biên tập, Dangdai Zhongguo, 42-43, 80.
[9]Lu Xueyi, biên tập, Dangdai Zhongguo, 115
[10]Những cuộc phỏng vấn và thăm dò này được xúc tiến tại năm tỉnh của Trung Quốc từ năm 1998 tới 2000.
[11]Như Edward N. Muller quan sát, mức độ cao về bất bình đẳng lợi tức thì bất lợi cho dân chủ hóa vì sự bất bình đẳng cực độ khiến giai cấp lao động “dễ mắc vào những yêu cầu cách mạng có tính xã hội chủ nghĩa, mà sẽ ngăn chặn một sự liên minh thân dân chủ rộng rãi của giai cấp lao động và giai cấp trung lưu.” Xem Edward N. Muller, “Economic Determinants of Democracy – Yếu tố quyết định có tính kinh tế của dân chủ,” trong Manus I. Midlarsky, biên tập, Inequality, Democracy and Economic Development – Bất bình đẳng, dân chủ và phát triển kinh tế (New York: Cambridge University Press, 1997), 133-55.
[12]“Feigong Jingji Nashui zhan Zhongguo Banbi Jiangshan – Tiền thuế thu từ khu vực phi quốc doanh chiếm một nửa tổng thu nhập từ thuế của Trung Quốc, Qianshao - Tiền đạo số 104 (tháng Chín 1999): 135.
[13]Wang Jiahang, “Minying Qiye Chengwei Ziben Shichang Xinliangdian – Các công ti tư nhân trở thành ngọn đèn pha mới trong thị trường tư bản”, có sẵn trên mạng tại địa chỉ www.peopledaily.com.cn, 10 tháng Chín 2002.
[14]Dexter Robert và những tác giả khác, “China’s New Capitalism – Chủ nghĩa tư bản mới của Trung Quốc,” có sẵn trên mạng tại địa chỉ www.businessweek.com(BusinessWeek Online)
[15]một chính sách đặt căn bản trên lý thuyết kinh tế rằng nguồn tài chánh đổ vào kinh tế, đặc biệt từ chính phủ, sẽ kích thích tăng trưởng nhờ phân phối qua các doanh nghiệp lớn, hơn là qua những phúc lợi trục tiếp như trợ cấp xã hội hoặc các công trình công cộng,v.v. — ghi chú của người dịch
Nguồn:http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=6248&rb=0402
