Biên dịch: Ngô
Việt Nguyên
Biên tập: Nguyễn
Huy Hoàng
Chiến dịch
tranh cử tổng thống Mỹ năm 2016 là một cuộc khủng hoảng đối với chủ nghĩa bảo
thủ; hậu quả của nó là một khủng hoảng của chủ nghĩa tự do. Cánh hữu, bất ngờ
giành được quyền lực, đang tạm dừng nhìn lại mình trong lúc chờ xem chủ nghĩa
Trump có ý nghĩa như thế nào trên thực tế. Cánh tả, bất ngờ mất đi quyền lực,
không còn lựa chọn nào khác ngoài việc bắt đầu tranh luận họ đã mất phương hướng
như thế nào.
Rất nhiều
lập luận đó đã xoay quanh khái niệm “chính trị bản sắc,” được dùng để tóm gọn tầm
nhìn về chủ nghĩa tự do chính trị như một liên minh của các nhóm khác nhau –
người đồng tính, da đen, gốc Á, gốc Tây Ban Nha, phụ nữ, người Do Thái, người Hồi
giáo, v.v. – gắn kết với nhau trong một cuộc chiến chung chống lại bá quyền mục
nát của người Mỹ Cơ Đốc giáo da trắng.
Tầm
nhìn này đã có một sức hấp dẫn dễ nhận thấy trong kỷ nguyên Obama, khi nó giành
được Nhà Trắng hai lần và dường như hứa hẹn giành được đa số chính trị lâu dài
trong tương lai. Và chiến dịch tranh cử tổng thống năm 2016 đáng lẽ phải củng cố
lời hứa đó, vì nó là cuộc đối đầu giữa liên minh đa dạng của chủ nghĩa tự do với
tầm nhìn rõ ràng phản động của Donald Trump.
Nhưng
thay vào đó, năm 2016 lại phơi bày hai điểm yếu của chủ nghĩa tự do: người da
trắng theo đuổi một nền chính trị bản sắc của riêng mình, và phụ nữ và các nhóm
thiểu số không sợ Trump như mà đa số nhà tự do chủ nghĩa dự đoán, và không thống
nhất bầu cho Hillary.
Vì thế,
giờ đây chủ nghĩa tự do bản sắc phải hứng chịu chỉ trích từ hai hướng. Từ trung
tả, nó bị phê phán là một thế lực phi tự do và gây phân rã, đẩy những người da
trắng, có thiên hướng tình dục đúng với sinh học, và dị tính luyến ái có thiện
chí sang cánh hữu và ngăn cản chủ nghĩa tự do nói ngôn ngữ của giá trị chung. Từ
cánh tả, nó bị phê phán là một biểu hiện của đặc quyền giai cấp, ít quan tâm đến
công bằng kinh tế miễn là người Hồi giáo dòng Sufi đồng tính da đen được góp mặt
trong show truyền hình siêu anh hùng mới nhất trên Netflix.
Cả hai
phê phán này đều có những điểm có lý. Nhưng tôi không chắc chúng nắm bắt được đầy
đủ sức kéo của một nền chính trị bản sắc, nguồn năng lượng đưa nó lên trên những
tầm nhìn dựa trên giai cấp và mang tính hình thức về chủ nghĩa tự do.
Đúng là
nền chính trị bản sắc thường phi tự do, cả trong việc chú trọng vào những trải
nghiệm nhóm hơn là chủ nghĩa cá nhân, lẫn trong mạng lưới của những điều tuyệt
đối về đạo đức –những từ cấm kỵ, những người phát ngôn linh thiêng, những tranh
luận bị cấm đoán – mà nó tìm cách giăng lên diễn ngôn của chủ nghĩa tự do cánh
tả. Đúng là nó cũng đề cao siêu hình hơn vật chất, đề cao sự công nhận hơn sự
tái phân phối.
Nhưng
các xã hội tự do luôn phụ thuộc vào nền tảng phi tự do hoặc “tiền tự do”
(pre-liberal) để đáp ứng những nhu cầu đa dạng của con người – ý nghĩa, sự thân
thuộc (trong một cộng đồng), một chiều dọc về cuộc sống con người, một hy vọng
về sự bất tử – mà cả John Stuart Mill lẫn Karl Marx đều không giải quyết thỏa
đáng.
Trong lịch
sử nước Mỹ, nền tảng đó có nhiều hình thức: Những mối quan hệ của đời sống gia
đình, quyền lực của tôn giáo (thường là Tin Lành), một chủ nghĩa yêu nước cuồng
nhiệt, và một nền văn hóa Anglo-Saxon mà người nhập cư được kỳ vọng là phải đồng
hóa theo.
Mỗi nền
tảng trong số này thường thể hiện những điều tệ hại của chủ nghĩa phi tự do: bất
khoan dung tôn giáo, phân biệt chủng tộc và chủ nghĩa sô vanh, sự đàn áp quyền
lực cá nhân và gia đình. Nhưng chúng cũng cung cấp những nền tảng chung về đạo
đức, văn hóa và siêu hình mà các nhà cải cách chính trị – những người theo chủ
nghĩa bãi nô, những người truyền bá phong trào Tin mừng xã hội (Social
Gospellers), những người theo Chính sách Kinh tế mới (New Dealers), những người
đấu tranh cho dân quyền – dựa vào để mở rộng hứa hẹn của chủ nghĩa tự do.
Ngược lại,
phần lớn nền chính trị cánh tả sau thập niên 1960 là một thử nghiệm trong việc
cắt đứt các xã hội phương Tây khỏi những nền tảng đó, như lời bài “Imagine” (Tưởng
tượng) của John Lennon. Không thiên đường hay tôn giáo, không quốc gia hay biên
giới hay lòng trung thành địa phương dưới bất kỳ hình thức nào – đây thường là
những giá trị của phe trung tả và cực tả, của các nhà tân tự do vốn mong quản
lý nền kinh tế tư bản toàn cầu, và của các nhà tân Marxist vốn mong vượt qua.
Không
may là những giá trị của “Imagine” đơn thuần là không đáp ứng đủ những nhu cầu
của đời sống con người. Con người có một ước vọng đoàn kết mà chủ nghĩa thế giới
không thể thỏa mãn, những lợi ích phi vật chất mà sự tái phân phối không thể
đáp ứng, và sự khao khát những điều linh thiêng mà chủ nghĩa thế tục không thể
trả lời.
Vì thế,
khi tôn giáo hao mòn, gia đình suy yếu, và lòng yêu nước phai nhạt, các hình thức
nhóm bản sắc khác chắc chắn sẽ tự khẳng định mình. Không phải ngẫu nhiên mà nền
chính trị bản sắc đặc biệt mạnh mẽ ở các trường đại học ưu tú, những thể chế hậu
tôn giáo và hậu dân tộc chủ nghĩa tự ý thức nhất; cũng không phải ngẫu nhiên mà
những làn sóng gần đây của các cuộc biểu tình ở các trường đại học và hoạt động
xã hội và đạo đức hóa tình dục thường xuyên gợi nhớ về phong trào tái thức tỉnh
tôn giáo. Sinh viên đại học hiện nay sống trọn vẹn nhất trong xã hội không tưởng
kiểu Lennon mà chủ nghĩa tự do hậu thập niên 1960 tìm cách xây dựng, nhưng thường
thấy nó không thoải mái: Người sinh viên ấy muốn có cảm giác thuộc về một cộng
đồng, một nền tảng đạo đức cá nhân, và một tiêu chuẩn về công lý cao hơn tiêu
chuẩn mà một nền chính trị cả hình thức đơn thuần lẫn vật chất tuyệt đối cung cấp.
Vì vậy,
với chủ nghĩa tự do ngày nay, vốn phải đối mặt với một chủ nghĩa dân tộc cánh hữu
và những mâu thuẫn nội bộ của chính mình, việc giải quyết những yếu kém chính
trị của chính trị bản sắc bằng cách trở nên dân túy và bớt đúng đắn chính trị
hơn có thể sẽ không đủ. Cả hai điều này sẽ là những thay đổi đáng muốn, nhưng
chúng vẫn không thể đáp ứng được nhiều nhu cầu của con người. Với những nhu cầu
đó, một tầm nhìn sâu sắc hơn chủ nghĩa tự do đơn thuần vẫn là cần thiết – một
cái gì đó như “vì Chúa và gia đình và đất nước,” dù nghe có phản động.
Nó phản
động, nhưng nó chính là những điều nền tảng, lâu đời hơn mà chủ nghĩa tự do
ngày nay đã đánh mất. Cho đến khi tìm lại được chúng, nó sẽ phải đối mặt sự
phân lập trong nội bộ liên minh của mình cũng như chủ nghĩa Trump từ bên ngoài,
và nó sẽ đấu tranh để chế ngự cả hai.
Ross
Douthat, cây viết xã luận của The New York Times, là tác
giả cuốn Bad Religion: How We Became a Nation of Heretics (New
York: Free Press, 2012)
