TS Đỗ Kim Thêm dịch
Francis
Fukuyama
Khi năm 2016 bắt đầu, một
cuộc chạy đua lịch sử về các mô hình phát triển cạnh tranh nhau đang khởi diễn
– đó là các chiến lược để thúc đẩy tăng trưởng kinh tế -, giữa một bên là Trung
Quốc, và một bên kia là Mỹ và các nước phương Tây khác. Mặc dù cuộc thử thách
này phần lớn đã che dấu công luận, nhưng kết quả cuả nó sẽ quyết định cho số phận
của nhiều nước thuộc khu vực Âu Á trong nhiều thập niên tới.
Hầu hết người phương Tây
nhận thức rằng mức tăng trưởng ở Trung Quốc đã chậm lại một cách đáng kể, từ mỗi
năm trên 10% trong nhiều thập niên gần đây xuống dưới 7% trong hiện tại (và có
thể thấp hơn). Để ứng phó, các nhà lãnh đạo của nước này đã không ngồi yên, họ
đang tìm cách đẩy nhanh sự chuyển hoá từ một mô hình tăng trưởng hướng về xuất
khẩu, gây tác hại cho môi trường vì dựa vào chế biến công nghiệp nặng, chuyển
sang mô hình dựa vào tiêu dùng và dịch vụ trong nội địa.
Nhưng các kế hoạch của
Trung Quốc cũng có một tầm vóc bên ngoài rộng lớn. Năm 2013, Chủ tịch Tập Cận
Bình công bố một sáng kiến quy mô được gọi là “Nhất Đới, Nhất Lộ” (một vành
đai, một con đường), nó sẽ biến đổi các cốt lõi kinh tế cuả các nước Á-Âu.
Thành tố chính của Một Vành Đai gồm có việc liên kết các đường sắt từ phía Tây
Trung Quốc xuyên qua Trung Á và từ đó sang đến châu Âu, Trung Đông và Nam Á.
Thành tố chính của Một Con Đường, mà nó được đặt tên một cách lạ kỳ, gồm các cảng
và cơ sở vật chất để gia tăng đường biển từ Đông Á và kết nối các quốc gia này
đến Một Vành Đai, tạo cho họ một cách để di chuyển hàng hóa bằng đường bộ, chứ
không phải qua hai đại dương, như họ đang sử dụng hiện nay.
Ngân hàng Đầu tư Cơ sở Hạ
tầng châu Á (AIIB), do Trung Quốc chỉ đạo, mà Mỹ đã từ chối tham gia hồi đầu
năm nay, một phần được thiết kế để tài trợ cho dự án “Nhất Đới, Nhất Lộ“. Nhưng
những nhu cầu đầu tư của dự án sẽ thu hẹp các nguồn lực của thể chế mới đề xuất
này.
Thật vậy, Nhất Đới, Nhất
Lộ thể hiện về một sự khởi đầu đầy ấn tượng trong chính sách của Trung Quốc. Lần
đầu tiên, Trung Quốc đang tìm cách xuất khẩu mô hình phát triển sang
các nước khác. Tất nhiên, các doanh nghiệp Trung Quốc đã tích cực hoạt động khắp
châu Mỹ La tinh và vùng Sub-Sahara cuả châu Phi trong thập niên qua, họ đầu tư
vào các thương phẩm và các ngành công nghiệp khai thác và các cơ sở hạ tầng cần
thiết để đưa chúng nhập về Trung Quốc. Nhưng, Nhất Đới, Nhất Lộ lại khác hẳn, mục
đích của nó là để phát triển năng lực công nghiệp và nhu cầu tiêu dùng ở các nước bên
ngoài Trung Quốc. Thay vì khai thác nguyên liệu, Trung Quốc đang tìm
cách chuyển ngành công nghiệp nặng của mình sang các nước kém phát triển, làm
cho các nước này thịnh vượng hơn và thúc đây nhu cầu đối với sản phẩm của Trung
Quốc.
Mô hình phát triển của
Trung Quốc khác hằn với mô hình được phương Tây yêu chuộng hiện nay. Mô hình
này dựa trên các khoản đầu tư lớn lao về cơ sở hạ tầng do nhà nước lãnh đạo –
đường giao thông, cảng, điện, đường sắt, sân bay – tất cả để tạo điều kiện phát
triển công nghiệp. Các nhà kinh tế học người Mỹ từ bỏ lập luận là cứ xây dựng
và kết quả cuả chúng tất sẽ đến, do họ lo ngại về việc tham nhũng và cách tự quản
trong khi nhà nước can thiệp quá mức. Ngược lại, trong những năm gần đây, chiến
lược phát triển cuả Mỹ và châu Âu đã tập trung đầu tư lớn trong các chương
trình y tế công cộng, gia tăng nữ quyền, hỗ trợ cho xã hội dân sự toàn cầu, và
các biện pháp chống tham nhũng.
Những mục tiêu này cuả
phương Tây là đáng ca ngợi, không một quốc gia nào đã từng đạt thịnh vượng mà bằng
cách là chỉ có đầu tư trong các lĩnh vực này. Y tế công cộng là điều kiện nền tảng
quan trọng cho sự tăng trưởng bền vững; nhưng nếu một bệnh viện thiếu cung ứng
điện và nước sạch, hoặc không có đường giao thông tốt dẫn đến bịnh viện, nó sẽ
không đem lại thành quả tốt. Chiến lược dựa trên cơ sở hạ tầng của Trung Quốc
đã làm việc khá tốt trong nội địa của Trung Quốc, và là một thành phần quan trọng
của chiến lược mà các nước Đông Á khác theo đuổi, từ Nhật Bản đến Hàn Quốc và
Singapore.
Vấn đề quan trọng cho
tương lai của chính trị toàn cầu là rất rõ: mô hình của ai sẽ chiếm ưu thế? Nếu
Nhất Đới, Nhất Lộ đáp ứng các mong đợi của các nhà quy hoạch Trung Quốc, toàn bộ
khu vực Á-Âu, từ Indonesia đến Ba Lan sẽ được biến đổi trong thế hệ tới. Mô
hình của Trung Quốc sẽ nở rộ bên ngoài Trung Quốc, nâng cao thu nhập và do đó
nhu cầu về các sản phẩm cuả Trung Quốc sẽ thay thế các thị trường đang bị trì
trệ trong các nơi khác trên thế giới. Các ngành công nghiệp gây ô nhiễm cũng sẽ
được chuyển tới các nơi khác của thế giới. Thay vì là nằm ở ngoại vi của nền
kinh tế toàn cầu, Trung Á sẽ là trung tâm. Và hình thức của chính quyền độc tài
của Trung Quốc sẽ đạt được uy tín to lớn, có ngụ ý tác động tiêu cực lớn cho nền
dân chủ trên toàn thế giới.
Nhưng có những lý do
quan trọng để đặt vấn đề liệu là dự án Nhất Đới, Nhất Lộ thành công chăng. Cho
đến nay, tăng trưởng do cơ sở hạ tầng làm chủ đạo đã hoạt động hữu hiệu ở Trung
Quốc, vì chính phủ Trung Quốc có thể kiểm soát môi trường chính trị cuả mình.
Đây sẽ không phải là trường hợp áp dụng cho nước ngoài, nơi bất ổn, xung đột,
và tham nhũng sẽ can thiệp vào trong các kế hoạch của Trung Quốc.
Thật vậy, Trung Quốc đã
tự lo đối đầu với các bên có liên quan đầy bất mãn, giới lập pháp có khuynh hướng
dân tộc, và đồng minh khó tin cậy ở những nơi như Ecuador và Venezuela, nơi mà
Trung Quốc đã có đầu tư khổng lồ. Trung Quốc đã lo đối xử với người Hồi giáo
không chịu khuất phục ở tỉnh Tân Cương, mà chủ yếu là qua sự từ chối và đàn áp;
chiến thuật tương tự này sẽ không áp dụng được ở Pakistan hay Kazakhstan.
Tuy nhiên, điều này
không có nghĩa là Mỹ và các chính phủ phương Tây khác nên ngồi tự mãn và chờ
cho Trung Quốc thất bại. Chiến lược phát triển hạ tầng quy mô có thể đã đạt đến
một giới hạn bên trong Trung Quốc, và nó có thể không hoạt động được ở nước
ngoài, nhưng nó vẫn là quan trọng đối với tăng trưởng toàn cầu.
Mỹ thường xây dựng các đập
nước khổng lồ và các mạng lưới giao thông từ trong những năm 1950 và 1960, cho
đến khi các dự án thành lỗi thời. Hiện nay, Mỹ tương đối ít có cung ứng cho nước
đang phát triển trong lĩnh vực này. Sáng kiến Power Africa của Tổng thống
Barack Obama là một trong những ý kiến tốt, nhưng nó đã trì trệ để được khởi động;
nỗ lực xây dựng các cảng Fort Liberté ở Haiti đã là một thất bại.
Mỹ nên trở thành một
thành viên sáng lập của AIIB; Mỹ chưa có thể tham gia và hướng Trung Quốc về
phía tuân thủ hơn với tiêu chuẩn về môi trường, an toàn, và lao động quốc tế. Đồng
thời, Mỹ và các nước phương Tây khác cần tự hỏi tại sao xây dựng cơ sở hạ tầng
đã trở nên quá khó khăn không chỉ ở các nước đang phát triển nhưng ở trong nước.
Nếu không làm được việc này, chúng ta có nguy cơ phải nhượng tương lai của khu
vực Á Âu và các nơi quan trọng khác của thế giới cho Trung Quốc và cho mô hình
phát triển của Trung Quốc.
***
Francis Fukuyama là
chuyên gia cao cấp tại Đại học Stanford, Giám Đốc Center on Democracy,
Development and the Rule of Law. Sách mới nhất của ông là “Political Order and
Political Decay”.
Nguồn: http://phiatruoc.info/xuat-khau-mo-hinh-trung-quoc/
