GIẢI CỦNG CỐ DÂN CHỦ

GIỚI THIỆU

Trong bài Chuyển đổi và Củng cố Dân chủ, chúng ta đã tìm hiểu các giai đoạn chuyển đổi dân chủ, cũng như củng cố dân chủ là gì, và đâu là các điều kiện thuận lợi cho củng cố dân chủ. Trong bài này, chúng ta tìm hiểu về một hiện tượng mới xuất hiện gần đây và giành được nhiều sự qua tâm của giới hàn lâm, đó là giải củng cố dân chủ.

Các nhà khoa học chính trị như Linz và Stepan (1996) thường tin rằng “củng cố dân chủ” là con đường một chiều. Tức là một khi nền dân chủ đi đến củng cố, thì nó sẽ không bao giờ bị sụp đổ. Tuy nhiên, niềm tin nay đang bị thách thức bởi sự sụp đổ gần đây của một số nền dân chủ như Venezuela và Balan, vốn là các nền dân chủ củng cố, hay dân chủ tự do, song đã trải qua một quá trình suy thoái kéo dài, và hiện chỉ được coi là nền dân chủ bầu cử, như Balan, hay độc tài cạnh tranh như Venezuela.

Và vấn đề trở nên đặc biệt nghiêm trọng hơn, khi mà các dấu hiệu đưa đến sự sụp đổ của các nền dân chủ này đang xuất hiện ở khắp các quốc gia Phương Tây, dấy lên sự lo ngại về những sự sụp đổ tương tự trên diện rộng trong tương lai.

Trong bài này, chúng ta tìm hiểu nghiên cứu về hiện tượng giải củng cố dân chủ hiện nay thông qua nghiên cứu (đăng trên Journal of Democracy) của hai nhà khoa học chính trị là Roberto Stefan Foa và Yascha Mounk.

GIẢI CỦNG CỐ DÂN CHỦ Ở VENEZUELA VÀ BALAN

Venezuela

-         Trong những năm 1960, Venezuela từng được thừa nhận rộng rãi là một nền dân chủ ổn định với các cuộc bầu cử tự do và công bằng. Và đất nước này đã đạt đến ngưỡng được coi là nền dân chủ tự do, với thu nhập bình quân đầu người tương đương với Israel hay Ireland. Đối với nhiều người nghiên cứu về khu vực Mỹ Latin, “Nền dân chủ Venezuela là hình mẫu cho các quốc gia khác trong khu vực, vốn đang ngụp lặn trong các khuynh hướng độc tài đến từ cánh tả lẫn cánh hữu” trong giai đoạn đó.

-         Tuy nhiên, nền dân chủ của Venezuela trở nên tồi tệ từ khi Hugo Chavez lên nắm quyền vào năm 1998. Nền pháp quyền bị xói món, báo chí bị cấm đoán, những người chỉ trích chính quyền bị bỏ tù, và phe đối lập bị đàn áp. Theo đánh giá của Freedom House, Venezuela đã từ một nước được xếp hạng tự do trong những năm 1980 (với 1 cho tự do chính trị, 2 hoặc 3 cho tự do dân sự)  trở thành một nước không tự do vào năm 1998 (với 5 cho cả tự do dân sự và tự do chính trị).  

-         Sự sụp đổ của một nền dân chủ củng cố như Venezuela là một điều khá gây bối rối, bởi trước đó chưa từng có tiền lệ nền dân chủ củng cố nào đi đến sụp đổ và dẫn đến định kiến cho rằng, một khi dân chủ đã củng cố thì không thể sụp đổ. Tuy nhiên, thực tế sau đó cho thấy không phải như vậy, và khi xem xét các số liệu về những gì diễn ra ở Venezuela trước khi Chavez lên cầm quyền (1998), người ta thấy  những biểu hiện của sự giải củng cố dân chủ - như sự gia tăng hoài nghi của công chúng về giá trị và hiệu năng của dân chủ, hay công chúng ngày càng dễ chấp nhận các hình thức độc tài như độc tài quân sự - ngày càng gia tăng.

-         Khi Latin Obarometer tiến hành khảo sát vào năm 1995, hỏi người dân Venezuela rằng họ thích chính phủ “dân chủ” hay “độc tài” hơn, 22.5% người tham gia khảo sát nói rằng họ thích chính quyền độc tài hơn, còn 13.9% thể hiện sự không quan tâm. Mức độ bất mãn công khai với hiệu năng của dân chủ cũng rất cao khi mà vào năm 1995, 46.3% người khảo sát đồng ý rằng dân chủ “đang không giải quyết được vấn đề của đất nước”, trong khi 81.3% nói rằng họ muốn một nhà lãnh đạo mạnh.

Ba Lan

-         Tương tự như vậy với Ba Lan. Nước này từng là câu chuyện thành công nhất về sự chuyển đổi hậu cộng sản sang nền dân chủ tự do. Từ năm 1990, các cuộc bầu cử tự do và công bằng được tổ chức, và đã có bốn cuộc chuyển giao quyền lực giữa các đảng diễn ra êm đẹp. Ba Lan từ lâu có một xã hội dân sự rất mạnh, với vô số các hiệp hội, các NGOs, truyền thông độc lập, giới hàn lâm và báo trí có thể tự do phê phán chính quyền. Đồng thời, Ba Lan cũng đạt được thành công kinh tế đáng ngưỡng mộ, khi mà từ năm 1991 đến 2014, thu nhập bình quân đầu người tăng hơn sáu lần. Với tất cả những điều trên, không khó hiểu khi phần lớn các học giả gọi Ba Lan là “nền dân chủ củng cố”.

-         Tuy nhiên, nền “nền dân chủ củng cố” của Ba Lan đã sụp đổ vào năm 2015. Bởi sau khi đảng Pháp luật và Công lý của Jaroslaw Kaczyñski giành chiến thắng cả trong cuộc bầu cử tổng thống lẫn quốc hội trong năm đó, nó nhanh chóng thu hẹp tự do báo chí và làm xói món sự độc lập của các thiết chế tự do như tòa án hiến pháp. Và hiện nay, sẽ không còn ai gọi Ba Lan là một nền dân chủ củng cố nữa.

-         Tương tự như Venezuela, các dấu hiệu giả củng cố dân chủ cũng xuất hiện trong nền dân chủ của Ba Lan trước đó. Như vào năm 2005, 15.7% người tham gia khảo sát cho cho rằng “hệ thống chính trị dân chủ” đang vận hành đất nước “rất kém cỏi”. Và vào năm 2012, 22% người tham gia khảo sát ủng hộ sự “cai trị quân sự”, cao hơn rất nhiều so với mức trung bình của Liên Minh Châu Âu lúc đó là 9%.

Venezuela và Ba Lan đã phải trả giá đắt khi không nhận thức đúng mức những dấu hiệu của sự giải củng cố dân chủ và có biện pháp ngăn chặn kịp thời, và kết quả là nền dân chủ củng cố của họ bị sụp đổ. Và đây là lời cảnh báo cho các quốc gia dân chủ tự do hiện nay khi mà đang xuất hiện ngày càng nhiều những dấu hiệu giải củng cố tương tự ở các quốc gia này.

CÁC BIỂU HIỆN GIẢI CỦNG CỐ DÂN CHỦ Ở PHƯƠNG TÂY

Bất mãn với hệ thống dân chủ

-         Các công dân Mỹ đang không chỉ bất mãn với sự yếu kém của chính phủ của họ, mà còn bất mãn với chính nền dân chủ tự do. Cuộc khảo sát năm 2011 với các công dân trẻ tuổi của nước Mỹ cho thấy, khoảng 24% cho rằng dân chủ là phương tiện “tồi”, hoặc “rất tồi” để điều hành đất nước – tăng mạnh so với trước đó. Trong khi đó, tỷ lệ người Mỹ bày tỏ sự ủng hộ cho “sự cai trị quân sự” tăng lên từ 1/16 vào năm 1995 lên 1/6 năm 2011.

Phần trăm người phỏng vấn xem “sống trong nền dân chủ” là cần thiết

Nguồn: European and World Values Surveys

-         Sự bất mãn với dân chủ còn thể hiện ở tỷ lệ người cho rằng “sống trong nền dân chủ là điều quan trọng” giảm dần ở các thế hệ sau. Như ở Mỹ, tỷ lệ đó khoảng 72% ở những người sinh trước Chiến tranh Thế giới II, những năm 1930, song giảm xuống còn 30% đối với những người sinh vào cuối những năm 1970. Điều tương tự cũng xảy ra trong các nền dân chủ lâu đời như Anh, Hà Lan, Thụy Điển, Úc, và New Zealand.

Hoài nghi các thiết chế tự do

-         Các công dân ngày càng có ác cảm với các đảng phái, các thiết chế đại diện, các quyền thiểu số, và tỷ lệ ủng hộ “có một lãnh đạo mạnh, không cần bận tâm đến quốc hội hay các cuộc bầu cử” tăng mạnh.

Nguồn: European and World Values Surveys

(chiều mũi tên từ trái qua phải cho thấy sự gia tăng, độ lớn của mũi tên cho thấy mức độ gia tăng)

-         Ở Đức, đa số ủng hộ dân chủ “như một lý tưởng”, song chỉ một nửa chấp nhận nền dân chủ đang vận hành ở Đức, và "hơn một phần năm ủng hộ quan điểm cho rằng “điều nước Đức cần lúc này là một đảng đơn nhất, mạnh, đại diện cho người dân”.

-         Ở Pháp, hai phần năm người phỏng vấn tin rằng đất nước cần phải được điều hành bởi “một chính quyền độc tài” không bị ràng buộc bởi các thủ tục dân chủ, trong khi hai phần ba sẵn sàng giao việc ban hành các “chính sách không được đa số ủng hộ nhưng cần thiết” cho “các chuyên gia không qua bầu cử”. Trong khi đó ở Mỹ, 46% người được hỏi cho rằng họ “chưa bao giờ có” hoặc “đã mất” niềm tin vào nền dân chủ Mỹ.

Tất cả những tâm lý này ngày càng được phản ánh trong nền chính trị. Khi mà trong những năm gần đây, các đảng phái và các ứng cử viên (dân túy), những người đổi lỗi mọi vấn đền cho nền chính trị dân chủ hiện này, tìm cách tập trung quyền lực vào nhánh hành pháp và thách thức các chuẩn mực chính trị dân chủ đã đạt thành công chưa từng thấy trước đó trong nhiều nền dân chủ tự do phương Tây như Donald Trump ở Mỹ, Viktor Orban ở Hungary, Duterte ở Philippines, Marien Le Pen ở Pháp.   

GIẢI PHÁP CHỐNG GIẢI CỦNG CỐ

Rõ ràng rằng, không như những gì các nhà khoa học từng tin vào tính một chiều của củng cố dân chủ, mà thực chất nó có tính hai chiều. Nghĩa là các nền dân chủ một khi đã củng cố cũng vẫn có thể sụp đổ; và Venezuela và Ba Lan là ví dụ minh chứng.

-         Những biểu hiện gần đây về sự giải củng cố dân chủ ở Phương Tây là một lời cảnh báo về nguy cơ sụp đổ của nó. Để tránh điều này, đòi hỏi người dân ở các quốc gia Phương Tây, bao gồm các chính trị gia, các đảng phái... cần nhận thức ra mức độ nghiêm trọng của vấn đề cũng như có giải pháp ngăn chặn kịp thời.

-         Ở những nơi mà các lực lượng dân túy chưa nắm quyền lực, thì cần phải có những cải cách cấp tiến để khôi phục lòng tin của người dân vào các thiết chế dân chủ, qua đó làm mất đi cơ sở kinh tế và xã hội cho sự giải củng cố dân chủ.

-         Còn ở những nơi mà lực lượng dân túy lên nắm quyền, các công dân cần phải cảnh giác, tích cực chống lại các hành vi tấn công vào các thiết chế dân chủ như việc tập trung quyền lực vào nhánh hành pháp, hay việc làm suy giảm sự độc lập của truyền thông.

KẾT LUẬN

Có thể dự báo về sự giải củng cố dân chủ trên diện rộng của hai tác giả là quá bi quan khi so sánh với quan điểm của Larry Diamond được trình bày trong bài Suy thoái Dân chủ và Triển vọng hiện nay. Tuy nhiên, từ sự giải củng cố của hai nền dân chủ tự do là Venezuela và Balan cho thấy việc duy trì một nền dân chủ khó khăn như thế nào.

Dân chủ đang ở một thời điểm chịu nhiều thách thức; đòi hỏi những người yêu dân chủ phải có những hành động và chính sách tích cực hơn để bảo về nền tảng của như các thiết chế của nó. Và những dự báo Roberto Stefan Foa và Yascha Mounk dù có phần cực đoan, nhưng không quá thừa, nhất là trong giai đoạn suy thoái dân chủ hiện nay.

Tài liệu tham khảo

Roberto Stefan Foa, Yascha Mounk. The Signs of Deconsolidation

Juan J. Linz & Alfred Stepan. Toward Consolidated Democracies