NĂNG LỰC CỦA NHÀ NƯỚC

Nhà nước với đầy đủ các đặc điểm trong bài Nhà nước hiện đại được gọi là nhà nước lý tưởng. Trong thực tế thì không có nhà nước nào có được chủ quyền bên trong và bên ngoài (một cách không tranh cãi), tính chính danh tuyệt đối, sự độc quyền sử dụng vũ lực, cũng như một bộ máy hành chính hữu hiệu. Tuy nhiên, một số nhà nước đạt đến gần với nhà nước lý tưởng này hơn so với một số nhà nước khác.

Tùy theo năng lực của nhà nước của nhà nước, chúng ta có thể chia nhà nước thành bốn dạng như sau: hữu hiệu, khiếm khuyết, yếu, sụp đổ.

Nhà nước hữu hiệu (effective state)

Nhà nước có thể kiểm soát biên giới và lãnh thổ quốc gia, cũng như củng cố luật và chính sách quốc trên toàn quốc. Để đạt được mục đích này, nhà nước cần có một hệ thống tư pháp ổn định, một bộ máy hành chính chuyên nghiệp, có đủ khả năng để thu thuế, cung cấp các dịch vụ công, đảm bảo an ninh trật tự. Một nhà nước hiệu quả như vậy chắc chắn không đồng nghĩa với việc nó quá quyền lực, nhưng điều quan trọng là nó phải có tính chính danh trong mắt mọi người dân và lực lượng xã hội.

Danh sách nhà nước hữu hiệu

Nhà nước khiếm khuyết (flawed state)

Nhà nước khiếm khuyến thể hiện ở mức độ hữu hiệu thấp hơn của nó so với nhà nước hữu hiệu. Sự kém hữu hiệu này thể hiện ở chất lượng bộ máy hành chính thấp hơn, mức độ tham nhũng và thất thoát thuế cao hơn (khi so sánh mức độ trốn thuế so với các nước khác trong khu vực), và khả năng quản lý kinh tế kém cỏi. Chính vì vậy mà nó có tính chính danh thấp hơn, qua đó có thể đối mặt với khả năng bất ổn, bạo loạn chính trị. Hi lạp là một ví dụ hiện thời về nhà nước khiếm khuyết, đang đối mặt với những khó khăn kinh tế đến từ chính sự khiếm khuyết này của nhà nước. Hi lạp được cho là có nền kinh tế ngầm (so với phần trăm GDP) lớn nhất so với các quốc gia công nghiệp phát triển.

Danh sách nhà nước khiếm khuyết

Nhà nước yếu (weak state)

Nhà nước yếu thậm chí còn kém hữu hiệu hơn so với nhà nước khiếm khuyết, khi nhà nước không thể kiểm soát được một số khu vực nào đó của đất nước. Một nhà nước yếu không thể áp đặt các chính sách quốc gia trên toàn quốc; thực vậy, nó chỉ có thể làm vậy ở khu vực thủ đô và một số khu vực nào đó, thường cạnh thủ đô. Ở nơi khác, thì nó không cho thấy sự hiện diện, hoặc nếu có thì bị coi như không chính danh và bị lờ đi. Trong một nhà nước yếu, các quan chức trong bộ máy có thể hành động tùy tiện để làm giàu cho chính mình hơn là tuân thủ các nghĩa vụ pháp lý. Vì lý do này, nhiều người thích dùng từ ‘nhà nước cướp bóc’ (predatory state) hơn từ ‘nhà nước yếu) để chỉ kiểu nhà nước này. Trong nhiều trường hợp, nhà nước yếu không có khả năng để thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội. Thông thường, một nhà nước yếu tồn tại trong các đất nước chưa có một bản sắc dân tộc.

Danh sách các nhà nước yếu

Nhà nước sụp đổ (collapsed state)

Một nhà nước yếu chỉ có thể kiểm soát khu vực thủ đô và vùng phụ cân, cũng như chỉ có thể áp đặt chính sách của mình trong những khu vực đó. Tuy nhiên, ở mức độ tệ hại hơn, một nhà nước có thể không còn năng lực thực thi bất cứ chức năng nào của nó. Nhà nước như vậy được gọi là nhà nước sụp đổ, trong đó thẩm quyền nhà nước không tồn tại, chỉ có tình trạng vô chính phủ, nội chiến, hay phân chia giữa các khu vực do các lãnh chúa chiếm giữ. Somalia hiện nay được coi là một nhà nước sụp đổ; nhiều nước cũng ở trong tình trạng như vậy trong quá khứ như Afghanistan, Angola, Burundi, Iraq, Lebanon, Liberia, song hiện giờ nhà nước đã được tái xây dựng.

Xây dựng nhà nước

Nhà nước yếu vừa là nguyên nhân, vừa là hệ quả của sự suy giảm chất lượng của bộ máy hành chính, tính chính danh cũng như khả năng kiểm soát lãnh thổ.

-         Nếu nhà nước không có nguồn lực để cung cấp hạ tầng và an ninh cơ bản, thì tính chính danh của nó sẽ suy giảm. Việc thiếu nguồn lực cũng khiến nhà nước không thể trả lương tốt cho công chức, điều đó có thể dẫn đến tham nhũng cũng như sự giảm sút chất lượng dịch vụ nhà nước. Tham nhũng trong một số thiết chế như quân đội thậm chí có thể khiến cho an ninh và toàn vẹn lãnh thổ bị đe dọa.

-         Nếu nhà nước không thể cung cấp các dịch vụ cơ bản, như giáo dục, các công dân sẽ tìm con đường khác để thành công mà có thể liên quan đến các hoạt động bất hợp pháp (như buôn lậu) và qua đó làm suy giảm chủ quyền hơn nữa.

-         Nếu nhà nước không thể cai trị công bằng, công dân sẽ đi đến tìm kiếm các phương tiện khác để giải quyết tranh chấp của nọ, làm xói mòn sự độc quyền sử dụng vũ lực chính danh của nhà nước.

Câu hỏi là làm thế nào để một nhà nước trở nên mạnh và hữu hiệu hơn là một chủ đề lớn trong chính trị. Các nhà khoa học như Douglass North, Barry Weingast cho rằng điều mấu chốt nằm ở việc TẠO RA CÁC TỔ CHỨC VÀ THIẾT CHẾ MANG TÍNH PHI CÁ NHÂN (tách rời với với người nắm quyền).

-         Các nhà nước xa xưa dựa trên liên minh giữa giới tinh hoa nhằm giảm bớt bạo lực giữa họ. Quyền lực vẫn còn mang tính cá nhân, khi mà nhà nước thực sự chỉ là một sự dàn xếp giữa các nhóm tinh hoa cạnh tranh, mà mỗi trong số đó đều kiểm soát các phương tiện bạo lực. Bởi vì điều này, các nhà nước xa xưa rất không ổn định. Giới tinh hoa tuân theo thỏa thuận mà họ tạo ra với nhau để thúc đẩy các lợi ích kinh tế (từ việc không có chiến tranh) cũng như bòn rút các nguồn lực từ vị trí của họ trong nhà nước.

-         Cuối cùng, một số nhóm tinh hoa thảo luận về các thỏa thuận trong đó thiết lập các tổ chức và thiết chế có tính phi cá nhân, như các chức vụ chính thức trong nhà nước, mà tách rời với những người lãnh đạo cá nhân. Khi những thiết chế này phát triển và hoạt động tốt, sự chuyên biệt hóa lớn hơn diễn ra, và các giới tinh hoa riêng biệt kiểm soát quan đội, kinh tế, chính trị, tôn giáo xuất hiện. Điều này đỏi hỏi phải có một nền tảng pháp quyền trong giới tinh hoa. Cùng với các thiết chế, tổ chức có tính phi cá nhân, pháp quyền thúc đẩy tạo ra một sự độc quyền vũ lực thực sự khi giới tinh hoa từ bỏ việc các phương tiên bạo lực riêng của mình.

Một khi được thiết lập trong giới tinh hoa, các thiết chế và tổ chức phi cá nhân dần mở rộng tới phần còn lại trong xã hội, điển hình với sự xuất hiện của dân chủ, và từ đó một nhà nước hiện đại ra đời.

Tài liệu tham khảo

-         Carol Ann Drogus and Stephen Orvis. Introducing Comparative Politics: Concepts and Cases in Context

-         Alan Siaroff. Comparing Political Regimes