Biên dịch: Trần
Văn Thắng | Hiệu đính: Nguyễn Huy Hoàng
Gần đây tôi tham
gia một chuyến tham quan Cung điện Quốc hội ở Bucharest, một công trình khổng lồ
tốn kém được xây dựng vào những năm 1980 theo lệnh của nhà độc tài người Rumani
quá cố Nicolae Ceauşescu, người đã bị hành quyết trước khi có thể nhìn thấy nó
được hoàn thành. Các số liệu thống kê mà hướng dẫn viên của chúng tôi kể lại thật
đáng kinh ngạc: dinh thự lớn thứ ba trên thế giới, 20.500 mét vuông trải thảm,
một triệu mét khối đá cẩm thạch, 3.500 tấn pha lê. Các cầu thang bằng đá cẩm thạch
khổng lồ đã phải xây dựng nhiều lần cho phù hợp chính xác với bước chân của nhà
độc tài, một người đàn ông nhỏ bé.
Để xây dựng công
trình kỳ quái tân cổ điển này, cả một dải đất của thành phố, một khu vực tươi đẹp
có những ngôi nhà, nhà thờ và giáo đường Do Thái thế kỷ 18, đã bị san bằng, di
dời 40.000 người. Hơn một triệu người làm dự án này không nghỉ cả ngày lẫn đêm.
Nó đã làm nhà nước vỡ nợ khá lớn, ngay cả khi người dân của Ceauşescu phải sống
trong cảnh không có điện và không được sưởi ấm trong phần lớn thời gian. Nước
này vẫn tốn hơn 6 triệu USD một năm để duy trì cung điện, nay là tòa nhà quốc hội
Rumani và một bảo tàng nghệ thuật, bỏ lại 70% không được sử dụng.
Công trình tốn
kém của Ceausescu là một tượng đài cho sự cuồng vọng. Nhưng nó không hề độc
đáo, ngoại trừ kích thước (dù Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdoğan đã cố
cạnh tranh với nó về quy mô bằng cung điện mới của ông ở Ankara). Suy nghĩ giống
nhau của một kiểu những kẻ vĩ cuồng nhất định, hoặc ít nhất có chung một khiếu
thẩm mỹ kiến trúc,
thực sự rất đáng chú ý. Những kế hoạch tái thiết Berlin của Hitler đã phản ánh
trường phái khổng lồ tân cổ điển giống như vậy. Và nội thất của cung điện ở
Bucharest, một kiểu phong cách vua Louis XIV quy mô lớn, chỉ là một phiên bản
xa xỉ hơn của khu nhà ở của Donald Trump ở Florida và New York.
Những nơi này là
cái mà bạn sẽ bắt gặp khi những kẻ ngoài cuộc thiếu nền móng xã hội ôm mộng làm
Ông Vua Mặt trời (biệt danh của Vua Louis XIV – NBT). Nhắc đến Trump giống như
Hitler và Ceauşescu có lẽ là không công bằng. Trump không phải là một tên bạo
chúa giết người. Và nền tảng xã hội của ông thì phức tạp hơn.
Hitler là con
trai của một quan chức hải quan nhỏ, còn Ceauşescu có xuất thân từ nông dân
nghèo. Cả hai con người này đều cảm thấy mình nhỏ bé và quê kệch trong các
thành phố thủ đô của mình. Cách chế ngự tầng lớp tinh hoa đô thị phức tạp hơn
là đàn áp dữ dội tầng lớp này và xây dựng lại các thành phố theo những giấc mơ
vĩ đại của mình.
Trump cũng muốn
mọi thứ mang tên mình to lớn và sáng sủa hơn mọi thứ khác. Nhưng ông sinh ra ở
New York và được thừa hưởng một khoản tiền đáng kể từ cha mình, Fred Trump, một
nhà phát triển bất động sản với một danh tiếng có phần đáng ngờ. Thế nhưng dường
như ông cũng sôi sục oán giận đối với tầng lớp tinh hoa, những người có thể coi
thường ông là một kẻ mới phất thô kệch, với những tòa nhà chọc trời màu vàng lố
bịch và những biệt thự lỗi thời chứa đầy ghế và đèn chùm lớn mạ vàng.
Chủ nghĩa dân
túy hiện đại thường được mô tả như một cuộc chiến giai cấp mới giữa những người
hưởng lợi từ một thế giới toàn cầu hóa với những người cảm thấy bị bỏ lại phía
sau. Những người ủng hộ Trump ở Hoa Kỳ và Brexit ở Vương quốc Anh nói chung có
học vấn thấp hơn “giới chính thống” mà họ phản đối. Nhưng đáng lẽ họ đã không
bao giờ có thể tiến xa như khi chỉ có một mình. Đảng Trà ở Mỹ có lẽ vẫn tương đối
ngoài lề nếu không có những người ủng hộ và những kẻ mị dân đầy quyền lực. Và
đây thường là những kẻ nhà giàu mới, chia sẻ sự cay đắng của những người đi
theo họ.
Đây rõ ràng là
trường hợp của Ý, nơi cựu Thủ tướng Silvio Berlusconi, người có nền tảng gần giống
Trump, đã tìm cách khai thác những ước mơ và nỗi bất bình của hàng triệu người.
Phong trào dân túy ở các nước khác cho thấy một mô hình tương tự. Ở Thái Lan,
tài phiệt người Thái gốc Hoa Thaksin Shinawatra, con trai của một người cha mới
giàu giống như Berlusconi và Trump, đã chống lại giới tinh hoa xã hội và chính
trị của Bangkok, trở thành thủ tướng với sự ủng hộ của cử tri tỉnh lẻ và nông
thôn, trước khi bị lật đổ trong một cuộc đảo chính quân sự. Ở Hà Lan, một tầng
lớp người giàu mới gồm những ông trùm bất động sản đã ủng hộ nhà dân túy cánh hữu
Pim Fortuyn và người kế nhiệm thô bạo hơn của ông, Geert Wilders.
Giới nhà giàu mới
là một lực lượng quan trọng trong sự trỗi dậy của chủ nghĩa dân túy, tương
đương những người nghèo và có học vấn thấp hơn, những người cảm thấy bị các tầng
lớp tinh hoa bỏ rơi. Bất chấp những bất bình đẳng rất lớn về của cải, họ có
chung một cơn oán giận sâu sắc đối với những người mà họ nghi là coi thường họ.
Và họ không hoàn toàn sai. Bất kể tiền mới có thể mua được bao nhiêu cung điện
hoặc du thuyền đi chăng nữa, tiền cũ vẫn sẽ tiếp tục khinh thường người thâu
tóm tiền mới. Tương tự, tầng lớp thị dân có học thức có xu hướng xem thường những
cử tri ủng hộ Brexit hoặc chống lưng cho Trump là ngu dốt và vô giáo dục.
Những nỗi bất
bình mà người giàu mới cũng như người bị bỏ lại phía sau cảm thấy hòa trộn lại
đã thúc đẩy chủ nghĩa dân túy cánh hữu. Trong những trường hợp cực đoan, điều
này có thể dẫn đến chế độ độc tài, với các bạo chúa được tự do theo đuổi những
huyễn tưởng kỳ quái với cái giá được chi trả bởi hàng triệu người nằm dưới quyền
kiểm soát của họ.
Cho đến nay, ở
châu Âu và Mỹ, những kẻ mị dân mới chỉ có thể mang tới những giấc mơ: lấy lại đất
nước của chúng ta, làm cho nó vĩ đại trở lại, và cứ thế. Để ngăn chặn những giấc
mơ như vậy trở thành những cơn ác mộng chính trị, cần nhiều điều hơn ngoài
chuyên môn kỹ trị, hoặc những lời kêu gọi phép lịch sự và chừng mực. Những người
oán giận không thể dễ dàng bị thuyết phục bởi lý do rõ ràng. Họ phải được cung
cấp một tầm nhìn khác.
Vấn đề hôm nay,
trên toàn thế giới, là một tầm nhìn thay thế như vậy không hề có sẵn trong tay.
Cuộc cách mạng Pháp đã diễn ra hơn hai thế kỷ trước. “Tự do, bình đẳng, bác ái”
ngày nay chỉ còn là một khẩu hiệu lịch sử. Nhưng đây có thể là một thời điểm tốt
để cập nhật nó.
Ian Buruma là
Giáo sư về Dân chủ, Nhân quyền, và Báo chí tại Bard College. Ông là
tác giả của nhiều cuốn sách, trong đó có Murder
in Amsterdam: The Death of Theo Van Gogh and the Limits of Tolerance và Year Zero: A History of
1945.
Nguồn: http://nghiencuuquocte.org/2016/12/12/chu-nghia-dan-tuy-va-phe-nha-giau-moi-noi/
