Francis Fukuyama
Đào
Anh Dũng dịch
Thất
bại đáng kinh ngạc của Hillary Clinton trước Donald Trump trong cuộc bầu cử vừa
qua, đánh dấu một bước ngoặt không chỉ đối với các chính trị gia Mỹ mà còn đối
với toàn bộ trật tự thế giới. Dường như chúng ta đang ở trước ngưỡng một kỷ
nguyên mới của chủ nghĩa dân tộc-dân túy, mà trật tự tự do đã thống trị kể từ
khi được tạo lập vào những năm 1950 lại bị những khối đa số-dân chủ
cuồng nộ giáng đòn. Nguy cơ rất lớn là chúng ta bị trượt vào thế giới của những
chủ nghĩa dân tộc đều giận dữ và đầy tính tranh đoạt, và nếu điều này xảy ra
thì nó sẽ đánh dấu một thời khắc quyết định như sự sụp đổ của Bức tường Berlin
năm 1989.
Phương
cách chiến thắng của Trump hoàn toàn dựa vào cơ sở xã hội của phong trào mà ông
ấy đã vận động. Nhìn vào bản đồ phiếu bầu ta thấy sự ủng hộ Clinton tập trung ở
những thành phố dọc bờ biển, còn một dải rộng các thị trấn nhỏ và khu vực nông
thôn lại kiến quyết bầu cho Trump. Những biến động đáng ngạc nhiên nhất là sự
giằng co ở Pennsylvania, Michigan và Wisconsin - 3 tiểu bang công nghiệp phía Bắc
từng liên tục bầu cho đảng Dân Chủ ở mấy cuộc bầu cử Tổng thống gần đây, đến mức
Clinton còn không có ý định vận động ở đó. Ông ấy đã thắng nhờ thuyết phục
được các đoàn thể công nhân, những người bị thiệt hại bởi quá trình phi-công
nghiệp hóa, nhờ việc hứa hẹn "làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại" bằng
cách khôi phục những việc làm đã mất cho các nhà máy.
Chúng
ta đã thấy điều này trong lịch sử. Đó là câu chuyện Brexit, với bộ phận
đòi rời khỏi EU cũng tập trung tại các vùng nông thôn, các thị trấn nhỏ và các
thành phố ngoại vi London. Cũng như ở Pháp, nơi mà cử tri thuộc giai tầng công
nhân - mà cha mẹ và ông bà họ đã từng quen bầu cho các đảng cộng sản chủ nghĩa
và xã hội chủ nghĩa - nay đang bỏ phiếu cho Mặt trận Dân tộc của Marine Le Pen.
Nhưng
chủ nghĩa dân tộc-dân túy là một hiện tượng có quy mô còn lớn hơn thế nhiều.
Vladimir Putin vẫn ít được biết đến trong giới cử tri có học thức ở những
thành phố lớn như St Petersburg và Moscow, song lại có sự hậu thuẫn khổng lồ ở
phần còn lại của đất nước. Điều tương tự cũng đúng với Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ
Recep Tayyip Erdogan, người có sự ủng hộ nhiệt tình của tầng lớp trung lưu bậc
dưới và bảo thủ, cũng như với Thủ tướng Hungary Viktor Orban, người nổi tiếng
khắp nơi trừ Budapest.
Giai
tầng xã hội, mà ngày nay căn cứ theo trình độ học vấn, dường như là vết rạn xã
hội có tính quyết định tại vô số các nước công nghiệp và các nước mới nổi. Nó lại
bị chi phối trực tiếp bởi quá trình toàn cầu hóa và bước tiến không ngừng của
công nghệ, vốn được hậu thuẫn bởi trật tự thế giới tự do chủ yếu được kiến tạo
bởi Liên bang Mỹ từ năm 1945.
Khi
bàn về một trật tự thế giới tự do là chúng ta đang nói tới hệ thống đầu tư và
thương mại quốc tế dựa trên những quy tắc, cái hệ thống đã thúc đẩy sự
phát triển toàn cầu trong những năm gần đây. Hệ thống này giúp Iphone đặt cơ sở
sản xuất ở Trung Quốc và tới được tay những khách hàng ở Mỹ hay châu Âu trong
vòng 1 tuần trước Lễ Giáng sinh. Nó cũng tiếp sức cho phong trào của hàng triệu
người dân từ các quốc gia nghèo đói cho tới các quốc gia giàu có, giúp họ tìm
thấy những cơ hội lớn hơn cho chính mình và cho con cái mình. Hệ thống này đã vận
hành đúng như vậy: từ năm 1970 cho đến cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 ở Mỹ,
lượng hàng hóa và dịch vụ toàn cầu đã tăng 4 lần, đưa hàng trăm triệu người ra
khỏi đói nghèo, không chỉ ở Trung Quốc và Ấn Độ mà còn ở khu vực Mỹ Latin và
châu Phi hạ-Sahara.
Nhưng
giờ đây ai cũng đau đớn nhận ra là những lợi ích của hệ thống ấy đã không đến
được với tất cả mọi người. Các giai tầng công nhân ở thế giới phát triển
đã thấy rằng việc làm của họ mất dần khi các công ty đi thuê ngoài và bóp nặn
công suất để ứng phó với thị trường toàn cầu cạnh tranh một cách vô cảm.
Câu
chuyện dài kỳ này càng tồi tệ hơn do cuộc khủng hoảng nợ dưới chuẩn năm 2008 ở
Mỹ, và khủng hoảng Eurozone 2 năm sau đó. Trong cả hai trường hợp, các hệ thống
được thiết kế bởi giới tinh hoa - những thị trường tài chính tự do ở Mỹ, và những
chính sách ở châu Âu như đồng Euro và hệ thống Schengen về di dân nội bộ - đã bất
ngờ sụp đổ khi đối mặt với những cú sốc bên ngoài. Cái giá phải trả cho những lỗi
lầm ấy đổ xuống đầu những công nhân bình thường hơn là xuống đầu chính giới
tinh hoa ấy. Suốt từ đó đến nay, vấn đề thực sự không phải là tại sao chủ nghĩa
dân túy lại trỗi dậy trong năm 2016, mà là tại sao nó lại mất quá nhiều thời
gian đến vậy để khẳng định mình.
Ở
Liên bang Mỹ, có một sai lầm chính trị khi hệ thống không đại diện đầy đủ cho
giai cấp công nhân truyền thống. Đảng Cộng Hòa bị thống trị bởi các tập
đoàn Mỹ và các đồng minh của nó vốn đã hưởng lợi lớn từ quá trình toàn cầu hóa,
trong khi đảng Dân Chủ trở thành đảng của đủ loại các chính trị gia - liên minh
những phụ nữ, những người Mỹ gốc Phi, những người Mỹ gốc Latin, những nhà hoạt
động vì môi trường, và cộng đồng LGBT - vốn không còn chú tâm vào các vấn đề
kinh tế.
Sai
lầm của phái tả ở Mỹ khi đại diện cho giai cấp công nhân được phản
chiếu thành những sai lầm tương tự ở châu Âu. Nền dân chủ xã hội ở châu Âu
đã yên ổn với quá trình toàn cầu hóa từ 2 thập kỷ trước, dưới dạng chủ nghĩa ôn
hòa kiểu Tony Blair hay dưới một dạng chủ nghĩa cải cách tân tự do được thiết kế
bởi các đảng viên Dân chủ Xã hội của Gerhard Schroder trong những năm 2000.
Nhưng
sai lầm lớn hơn nữa của phái tả thì giống sai lầm ở giai đoạn trước năm 1914 và
thời kỳ Thế Chiến I, khi mà - theo cách nói của triết gia Ernest Geller người
Séc gốc Anh - một bức thư đáng lẽ phải gửi vào hòm thư "giai cấp" thì
lại bị gửi vào hòm thư "dân tộc". Cái dân tộc hầu như luôn lấn át cái
giai cấp, vì cái dân tộc có thể khai thác được nguồn sức mạnh từ tính đồng nhất,
từ khát vọng gắn bó với một cộng đồng văn hóa hữu cơ. Khát vọng từ tính thống
nhất này giờ đây đang trỗi dậy dưới hình thù phái cực hữu ở Mỹ, vốn
là một tập hợp trước kia bị tẩy chay, gồm những nhóm người tiếp thu chủ
nghĩa dân tộc da trắng dưới dạng này hay dạng khác. Song ngay cả khi không
kể đến những người cực đoan này, thì nhiều công dân Mỹ bình thường cũng bắt đầu
thắc mắc rằng tại sao cộng đồng của họ lại có ngày càng nhiều dân nhập cư, và rằng
ai đã quy định ra một hệ thống ngôn ngữ chuẩn mực mà căn cứ theo nó thì thậm
chí còn chẳng thể phàn nàn về vấn đề dân nhập cư ấy nữa. Đây là lý do tại
sao Donald Trump giành được lượng phiếu bầu khổng lồ từ các cử tri có học vấn tốt
và cả các cử tri khá giả, những người không là nạn nhân của quá trình toàn cầu
hóa nhưng vẫn cảm thấy rằng đất nước đang lạm dụng mình. Chẳng cần nói
cũng biết sự việc tương tự chính là nguyên nhân sâu xa dẫn tới cuộc trưng cầu
Brexit.
Vậy
chiến thắng của Trump sẽ gây ra những hậu quả rõ ràng nào đối với hệ
thống quốc tế? Trái với những người chỉ trích mình, Trump có một quan điểm
nhất quán và được cân nhắc kỹ lưỡng: ông ấy là một nhà dân tộc chủ nghĩa trong
chính sách kinh tế, và trong quan hệ với hệ thống chính trị toàn cầu. Ông ấy đã
khẳng định thẳng thừng là sẽ tìm cách đàm phán lại các hiệp định thương mại hiện
hành như NAFTA và có lẽ cả WTO, còn nếu ông ấy không đàm phán được như mình
muốn, thì ngoài ra ông ấy đang cân nhắc việc rút khỏi các hiệp định ấy. Ông ấy
còn ca ngợi những nhà lãnh đạo "mạnh mẽ" như Putin của Nga, một người
bất chấp tất cả miễn là đạt được mục đích bằng hành động quyết đoán. Ông ấy chắc
chắn không giống các nhà lãnh đạo đồng minh truyền thống của Liên bang Mỹ như
NATO, Nhật Bản hay Hàn Quốc, những người mà ông ấy tố cáo là đang hưởng không sức
mạnh Mỹ. Từ đó thấy rằng đã sẵn sàng có một cuộc đàm phán lại về các
hiệp định cùng đóng góp, ở đấy sẽ kèm theo điều kiện cho việc hậu thuẫn
các nhà lãnh đạo này.
Không
thể đánh giá thấp sự nguy hại của các quan điểm ấy đối với cả nền kinh tế lẫn hệ
thống an ninh toàn cầu. Thế giới ngày nay đầy rẫy chủ nghĩa dân tộc về kinh tế.
Theo truyền thống, một chế độ thông thoáng về đầu tư và thương mại lại dựa vào
sức mạnh bá chủ của Mỹ để duy trì hiện trạng. Nếu Liên bang Mỹ bắt đầu hành động
đơn phương để thay đổi các điều khoản hợp đồng thì nhiều tay chơi đầy quyền lực
trên thế giới sẽ sẵn sàng trả đũa, và kích hoạt một đợt suy thoái kinh tế gợi
nhớ tới những năm 1930.
Nguy
cơ cũng lớn như vậy đối với hệ thống an ninh toàn cầu. Nga và Trung Quốc được
biết tới trong vài thập kỷ gần đây như là các cường quốc chuyên chế hàng đầu, đều
có những tham vọng về lãnh thổ. Quan điểm của Trump về Nga đặc biệt gây lo ngại:
ông ấy chưa hề thốt ra lời chỉ trích nào nhằm vào Putin, và từng nói rằng việc
Putin chiếm đóng Crimea dường như là công bằng. Sự thiếu hiểu biết của ông ấy về
những khía cạnh quan trọng nhất trong chính sách ngoại giao, sự rõ ràng một
cách nhất quán của ông ấy khi nhắc tới Nga cho thấy Putin ít nhiều có tầm ảnh
hưởng đối với Trump, có lẽ dưới dạng các khoản vay từ những nguồn ở Nga đã giúp
Trump duy trì đế chế kinh doanh của mình. Nạn nhân đầu tiên của bất kỳ nỗ
lực kiểu-Trump nào nhằm "hòa hợp hơn" với Nga sẽ là Ukraine và
Gruzia, hai nước dựa vào sự hậu thuẫn của Mỹ để giữ lấy tính độc lập của họ với
tư cách là những nền dân chủ đang bị thử thách.
Không
những vậy, một nhiệm kỳ tổng thống của Trump sẽ báo hiệu cái kết của kỷ
nguyên mà Mỹ là biểu tượng về nền dân chủ đối với người dân sống dưới các chế độ
chuyên chế-tham nhũng trên thế giới. Ảnh hưởng của Mỹ luôn phụ thuộc vào
"quyền lực mềm" của nó nhiều hơn là vào những đề án sai lầm sử dụng lực
lượng vũ trang, như cuộc xâm lược Iraq chẳng hạn. Lựa chọn của Mỹ hôm thứ Ba vừa
rồi cho thấy sự chuyển dịch của các bên từ phe chủ nghĩa quốc tế-tự do sang phe
chủ nghĩa dân tộc-dân túy. Không phải ngẫu nhiên mà Trump được ủng hộ mạnh
mẽ bởi Nigel Farage của UKIP, cũng không phải ngẫu nhiên mà một trong những người
đầu tiên chúc mừng ông ấy là Marine Le Pen của Mặt trận Dân tộc Pháp.
Năm
vừa qua, đã xuất hiện một bài quốc tế ca dân tộc-dân túy mới, mà theo đó các
nhóm cùng chí hướng chia sẻ thông tin với nhau và hỗ trợ nhau xuyên biên giới.
Nước Nga của Putin là một trong những người góp phần nhiệt tình nhất vào sự
nghiệp này, không phải vì nó quan tâm tới sự thống nhất dân tộc của nhân dân
các nước khác, mà đơn giản là để phá hoại. Cuộc chiến thông tin mà Nga vừa phát
động, bằng việc xâm phạm các thư điện tử của Uỷ ban Quốc gia đảng Dân Chủ, đã
gây thiệt hại to lớn cho các cơ quan, tổ chức của Mỹ, và chắc rằng điều đó còn
tiếp diễn.
Vẫn
có nhiều điều bất định khi nói về nước Mỹ mới. Trump là một nhà dân tộc chủ
nghĩa nhất quán và hết mình, ngoài ra ông ấy cũng rất cẩn trọng. Ông ấy sẽ làm
gì khi nhận ra rằng các nước khác sẽ không đàm phán lại các hiệp ước thương mại
hiện hành hay các hiệp định liên minh theo ý ông ấy? Liệu ông ấy sẽ chấp nhận
cái thỏa thuận tốt nhất có thể được, hay đơn giản là ông ấy bỏ về? Có nhiều
chuyện để nói về những hiểm họa khi ông ấy chạm vào nút bấm hạt nhân, nhưng
theo cảm nhận của tôi thì ông ấy theo đuổi chủ nghĩa biệt lập nhiều hơn là việc
sử dụng lực lượng quân sự khắp thế giới. Khi đối mặt với thực tế cuộc nội chiến
tại Syria, có lẽ cuối cùng ông ấy sẽ vớ lấy một trang trong sách giải trí của
Obama và đơn giản là tiếp tục gạt vấn đề Syria sang một bên.
Trong
chuyện này, vấn đề tính cách đóng một vai trò nhất định. Cũng như nhiều người Mỹ
khác, tôi khó mà hình dung được một phong thái nào lại ít phù hợp với vị thế
nhà lãnh đạo thế giới tự do đến vậy. Điều này chỉ một phần là hệ quả từ những
quan điểm của ông ấy về chính sách quan trọng, còn phần lớn là hệ quả từ sự tự
mãn cao độ và sự nhạy cảm của ông ấy khi bị coi thường. Tuần trước, lúc đứng
cùng những người được tặng Huân chương Danh dự, ông ấy buột miệng rằng mình
cũng dũng cảm, "sự dũng cảm trong lĩnh vực tài chính". Ông ấy quả quyết
rằng mình muốn trả đũa mọi đối thủ và người chỉ trích. Khi đối mặt với các nhà
lãnh đạo khác trên thế giới - những người coi thường ông ấy, liệu ông ấy sẽ phản
ứng như một trùm xã hội đen bị thách thức, hay sẽ như một doanh nhân cẩn trọng?
Ngày
nay, thách thức lớn nhất đối với nền dân chủ-tự do đến không quá nhiều từ các
thế lực chuyên chế trắng trợn như Trung Quốc chẳng hạn, mà chủ yếu đến từ bên
trong. Ở Liên bang Mỹ, Anh, châu Âu và nhiều quốc gia khác, bộ phận cổ súy dân
chủ trong hệ thống chính trị đang vùng lên chống lại bộ phận cổ súy tự do, và
đe dọa sử dụng quyền hợp pháp rõ ràng của họ để phá vỡ những luật lệ có tính chất
bó buộc trước đây, đặt nền móng cho một thế giới cởi mở và tôn trọng lẫn nhau.
Giới tinh hoa cổ súy tự do đã kiến tạo thế giới này cần lắng nghe những tiếng
nói giận dữ ngoài cổng, cần coi sự thống nhất và sự bình đẳng xã hội là những vấn
đề hàng đầu mà họ phải giải quyết. Dù sao chăng nữa, chúng ta cũng sẽ ở trong một
cuộc đua khắc nghiệt trong vài năm tới đây.
Nguồn:http://www.viet-studies.net/kinhte/Fukuyama_Trump_trans.htm
