Giáo sư David Williams, Đại học
Indiana, Hoa Kỳ
Trần Duy Nguyên & Nguyễn Thị Hường dịch
Người dân có quyền lựa chọn chính
quyền của họ
Trên thế giới hiện nay có rất nhiều
chính thể. Mỗi nước cần một cơ chế chính quyền phù hợp với hoàn cảnh riêng biệt
và truyền thống của nước họ. Vì vậy, nhân dân của một nước cần có cơ hội chọn một
cơ chế nhà nước mà họ nghĩ là phù hợp với đất nước họ, nếu không, dân chủ không
tồn tại. Dân chủ không chỉ là bầu cử các lãnh đạo chính trị, mà còn là quyền chọn
lựa chính thể phù hợp. Nhân dân minh định sự lựa chọn này trong một bản hiến
pháp. Những người cầm quyền không có quyền áp đặt một chính thể khác biệt với
những gì chính người dân đã chọn.
Người dân có quyền quy định những
giới hạn bền vững cho quyền lực nhà nước
Một khi người dân đã chọn cho
mình một chính thể, nhà cầm quyền không được phép thay đổi nó. Qua việc chọn
chính thể, nhân dân có quyền đề ra những giới hạn cho những người làm việc
trong chính quyền đó. Những quan chức này không thể vi phạm những quy định do
người dân đề ra. Thông thường, nhân dân đặt ra những giới hạn lên chính quyền
như sau:
Trước tiên, nhân dân phân chia
quyền lực cho nhiều thành phần khác nhau của chính quyền: họ trao cho tổng thống
một số quyền hạn và Tòa án một số quyền khác. Một khi nhân dân đã phân chia quyền
lực như vậy, các quan chức chính quyền không được phép vượt quá giới hạn quyền
lực người dân đã đặt ra. Chẳng hạn, tổng thống không được phép can thiệp vào
công việc của Tòa án bằng cách phán xử các vụ kiện, cũng như không thể xen vào
công việc của lập pháp bằng cách tự ra luật. Tam quyền phân lập chính là tên gọi
chuyên môn của sự phân chia quyền lực giữa các thành phần khác nhau của chính
quyền.
Thứ hai, người dân có thể muốn
phân định quyền hạn của chính quyền trung ương với chính quyền địa phương, như
cấp tỉnh chẳng hạn. Thí dụ, nhân dân có thể trao cho chính quyền trung ương
toàn quyền về quân đội, và trao cho chính quyền địa phương các quyền về giáo dục
và trường học địa phương. Một khi người dân đã phân định như vậy, cả chính quyền
trung ương lẫn chính quyền địa phương đều phải tôn trọng và không được phép
thay đổi. Nghĩa là chính quyền địa phương không được quyền sử dụng quân đội cho
các vấn đề địa phương, và chính quyền trung ương không thể xen vào việc giáo dục,
học đường của địa phương. Sự phân chia quyền lực giữa trung ương và địa phương
như vậy được gọi là thể chế liên bang, hoặc có nơi gọi là thể
chế tự trị.
Thứ ba, người dân yêu cầu chính
quyền phải tôn trọng quyền của mỗi cá nhân. Các bản hiến pháp khác nhau bảo vệ
các tập hợp khác nhau đôi chút về quyền cá nhân, nhưng lịch sử thế giới có xu
hướng mở rộng các quyền được bảo vệ, thay vì hạn chế bớt. Thông thường, các hiến
pháp bảo vệ các quyền cá nhân như quyền tự do tôn giáo, quyền phát biểu, phê
bình hay biểu tình phản đối chính quyền, quyền tự do hoạt động chính trị, quyền
được đối xử công bằng và quyền được hưởng một quy trình xét xử công bình trước
pháp luật. Một khi các quyền này được nhân dân bảo đảm, chính quyền không được
phép vi phạm, trừ những trường hợp vô cùng đặc biệt đã được nhân dân nêu rõ
trong hiến pháp.
Thứ tư, người dân đòi hỏi chính
quyền phải chịu trách nhiệm với họ thông qua các cuộc bầu cử tự do và định kỳ.
Thông thường dân chủ đòi hỏi những quy định chi tiết về việc tổ chức bầu cử: thời
gian và phương pháp tổ chức bầu cử; ai có quyền bỏ phiếu, ai có thể ứng cử,
v.v. Các quy định về bầu cử để đảm bảo bầu cử diễn ra thực sự tự do, công bằng,
minh bạch là tối quan trọng. Nếu không, những người kiểm phiếu chứ không phải cử
tri mới thực sự là những người lựa chọn người đại diện. Đặc biệt quan trọng hơn
nữa là phải có nền dân chủ đa đảng, nếu không thì người dân sẽ không có sự lựa
chọn thực chất giữa các ứng cử viên đề xuất các chính sách chính trị khác nhau.
Một khi người dân đã đề ra các nguyên tắc đó, các quan chức chính quyền không
được phép vi phạm, như tìm cách tại vị khi đã hết nhiệm kỳ, hoặc gạt bỏ quyền bỏ
phiếu của một số người, hoặc doạ nạt cử tri, hoặc từ chối các chính đảng khác
đăng ký tham gia tranh cử. Các quy định đảm bảo bầu cử tự do và công bằng được
gọi chung là Luật bầu cử.
Một khi đã chọn ra chính thể và đề
ra những giới hạn cho chính quyền, người dân có quyền khẳng định các nguyên tắc
đó trong hiến pháp
Nhân dân tạo dựng và đặt ra giới
hạn cho chính quyền; do vậy chính quyền được xem là công bộc hay con đẻ của người
dân. Qua hiến pháp, nhân dân hướng dẫn cho công bộc của mình là chính quyền. Vì
thế hiến pháp phải rõ ràng và cụ thể nhất có thể, nếu không thì những hướng dẫn
cho chính quyền sẽ mơ hồ. Vì lý do này mà hiến pháp thường được viết thành văn
bản. Nghĩa đen của từ hiến pháp là sự sáng tạo hoặc nền
tảng, vì hiến pháp do người dân tạo ra và đặt nền tảng cho một chính
quyền. Có nghĩa là chính quyền đó sẽ không có quyền lực chính danh nếu quyền lực
của họ không xuất phát từ ý nguyện của người dân và phù hợp với các quy định hiến
pháp. Do vậy, cần phải có những biện pháp để bảo đảm rằng hiến pháp vận hành hữu
hiệu như một tập cẩm nang hướng dẫn cho chính quyền.
Trước hết, người dân phải đóng
vai trò chủ yếu trong tiến trình soạn thảo và thông qua hiến pháp. Lý tưởng nhất
là bản hiến pháp được soạn thảo bởi một hội đồng lập hiến do người dân bầu ra,
trong đó một phần quan trọng là đại diện của các nhóm vốn yếu thế về chính trị
như nữ giới hoặc các dân tộc thiểu số. Đồng thời, người dân phải có quyền đóng
góp ý kiến cả trước và sau khi soạn thảo Hiến pháp. Và bản Hiến pháp chỉ được
thông qua khi người dân phúc quyết phê chuẩn.
Thứ hai, hiến pháp phải khó thay
đổi, để chính quyền không thể sửa đổi một cách độc đoán. Nếu chính quyền có thể
dùng hình thức lập pháp thông thường để sửa đổi hiến pháp, thì hiến pháp sẽ
không thể hạn chế quyền lực của chính quyền một cách hiệu quả. Ý nghĩa cơ bản của
một bản hiến pháp là hạn chế quyền lực chính quyền một cách lâu dài và ổn định.
Để được như vậy, bản hiến pháp phải khó sửa đổi và chỉ nên được sửa đổi khi được
toàn dân thông qua qua trưng cầu dân ý, tốt nhất là với đại đa số phiếu thuận của
người dân.
Sau cùng, người dân phải thiết lập
một cơ chế thi hành hiến pháp để bảo đảm chính quyền chú tâm thực thi các hướng
dẫn quy định trong hiến pháp. Nếu hiến pháp không được thi hành, nó sẽ chỉ là một
con hổ giấy. Trong hiến pháp, người dân không chỉ đặt ra giới hạn cho chính quyền
mà còn cần lập ra cơ chế để bảo đảm những giới hạn đó phát huy tác dụng. Một
trong những cơ chế thi hành hiến pháp chính là các cuộc bầu cử tự do, công bằng
với sự tham gia của nhiều chính đảng – nếu người dân cảm thấy chính quyền hiện
tại đang hành xử vi hiến, họ sẽ có thể bày tỏ sự bất tín nhiệm qua lá phiếu và
bầu những người khác lên thay thế. Nhưng thông thường bầu cử tự nó chưa đủ sức
mạnh để kiềm chế chính quyền, vì bầu cử chỉ diễn ra theo một hạn kỳ cố định, và
giữa hai cuộc bầu cử chính quyền có thể vi phạm hiến pháp nghiêm trọng mà không
bị trừng phạt. Thêm vào đó, không phải người dân nào cũng hiểu tường tận về luật
hiến pháp và nắm hết thông tin về những hành vi sai phạm của chính quyền. Do
đó, cần có một cơ quan bảo hiến chuyên nghiệp, làm việc toàn thời gian, có kiến
thức sâu rộng về luật hiến pháp và có thể tiếp cận các thông tin liên quan đến
những hành xử của chính quyền. Về mặt hình thức, cơ quan này là một thành phần
của chính quyền. Nhưng về thực chất, cơ quan này phải tồn tại độc lập với chính
quyền mới có thể xem xét kỹ lưỡng hành xử của các quan chức. Người dân bình thường
cũng có thể tiếp cận với cơ quan bảo hiến đó và yêu cầu cơ quan bảo hiến xem
xét những hành xử sai trái của chính quyền mà họ gặp phải trong đời sống hàng
ngày. Cơ quan bảo hiến này thường là một Tòa án, nhưng đó cũng có thể là một hội
đồng hoặc ủy ban bảo hiến độc lập.
Nguồn: http://phiatruoc.info/tam-quan-trong-cua-hien-phap-dan-chu/
