Fareed
Zakaria
Phạm Hồng Sơn dịch
Làn sóng sắp
tới
Nhà ngoại
giao người Mỹ Richard Holbrooke trằn trọc suốt đêm trước ngày bầu cử tại Bosnia
vào tháng Chín năm 1996, cuộc bầu cử nhằm khôi phục lại đời sống dân sự cho đất
nước bị tàn phá do xung đột. “Cứ giả thiết rằng cuộc bầu cử là tự do và công bằng,”
ông ta nghĩ, “và những người được bầu lại là những người có tư tưởng phân biệt
chủng tộc, phát-xít hoặc ly khai – những người đang công khai chống lại tiến
trình hòa bình và tái hòa nhập”. Đó thực sự là một tình thế tiến thoái lưỡng
nan không chỉ đối với Liên bang Nam Tư cũ mà còn là tình trạng đang trở nên phổ
biến trên thế giới. Các chính quyền được bầu lên một cách dân chủ, nhất là các
chính quyền được bầu lại hoặc được tái xác nhận thông qua trưng cầu dân ý, thường
bất chấp các giới hạn quyền lực do hiến pháp qui định và thường tước đi các quyền
và tự do căn bản của người dân. Từ chính quyền tại Peru đến các cơ quan quyền lực
của Palestine, từ chính quyền ở Sierra Leone, Pakistan đến Slovakia hay
Philippines, chúng ta đều thấy sự trỗi dậy của một hiện tượng đáng lo ngại
trong đời sống quốc tế. Đó là sự trỗi dậy của chế độ Dân chủ phi Tự do.
Rất khó để
nhận ra vấn đề này, vì suốt gần một thế kỷ qua tại phương Tây, dân chủ thường
được hiểu là dân chủ tự do – một hệ thống chính trị được xác định không chỉ bằng
thiết chế bầu cử tự do và công bằng, mà còn bằng chế độ pháp trị (rule of law),
sự chia tách quyền lực và thiết chế bảo vệ các tự do cơ bản như tự do ngôn luận,
tự do hội họp, tự do tôn giáo và tự do sở hữu tài sản. Trên thực tế, tập hợp
các quyền tự do vừa kể – chúng ta có thể gọi chúng bằng thuật ngữ “chủ nghĩa tự
do hiến định” (constitutional liberalism), về lý thuyết là khác và về lịch sử
là tách biệt với từ dân chủ. Như nhà chính trị học, Philippe Schmitter, đã chỉ
rõ:”Chủ nghĩa tự do, với tư cách là một quan niệm về tự do chính trị hay
một học thuyết kinh tế, có thể đã trùng hợp với sự trỗi dậy của dân chủ. Nhưng
nó (chủ nghĩa tự do -ND) chưa bao giờ được gắn một cách bất biến hay rõ ràng với
việc thực hành dân chủ.” Hiện nay, hai thành tố đó của nền dân chủ tự do
(liberal democracy), được bện chặt với nhau trong các hệ thống chính trị phương
Tây, lại đang tự lan truyền sang phần còn lại của thế giới một cách riêng rẽ.
Dân chủ đúng là đang nở rộ. Nhưng chủ nghĩa tự do hiến định thì không.
118 trong tổng
số 198 quốc gia trên toàn thế giới hiện nay đã trở thành dân chủ, bao gồm một
đa số của cư dân toàn thế giới (chính xác là chiếm 54,8%), là một phát triển rộng
lớn trong một thập niên đã qua. Với sự thành công như thế, lẽ ra người ta có thể
đã háo hức trông đợi các chính trị gia và trí thức phương Tây sẽ còn tiến một
bước xa hơn cả E.M.Forster[1] và
nhiệt liệt ăn mừng cho dân chủ. Nhưng thay vì thế, thế giới lại đang lo lắng
hơn cho sự gia tăng nhanh các cuộc bầu cử đa đảng, đang diễn ra tại khắp
nam-trung Âu, châu Á, châu Phi và châu Mỹ Latinh, có thể vì những gì đã xảy ra
sau các cuộc bầu cử đó. Những nhà lãnh đạo nổi tiếng như Boris Yeltsin[2] tại
Nga, Carlos Menem[3] tại
Argentina đang phớt lờ cả quốc hội và đang cai trị bằng các sắc lệnh tổng thống
– những hành vi đang gây xói mòn các thiết chế hiến định. Trong khi đó,
quốc hội Iran – đã được bầu ra một cách tự do hơn hầu hết các quốc gia khác tại
Trung Đông, lại đang áp đặt các biện pháp khắc nghiệt đối với ngôn luận, hội họp
và thậm chí cả về trang phục, làm giảm đi sự tự do vốn đã rất ít ỏi của đất nước
này. Chính phủ tuyển cử tại Ethiopia lại đang dùng lực lượng an ninh để đối xử
với nhà báo và các đối thủ chính trị, gây ra những tổn hại thường xuyên cho quyền
con người và cả tính mạng con người.
Theo lẽ tự
nhiên, hiện đang có một “phổ chính trị”[4] của
thể chế dân chủ phi tự do, bắt đầu từ những loại ít hà khắc nhất như Argentina
cho tới các loại gần-như-bạo-quyền (near-tyrannies) như Kazakstan và Belarus,
và ở giữa là các nước như Romania hay Bangladesh. Phần lớn trong “phổ” này, các
cuộc bầu cử đều ít khi được tự do và công bằng như tại phương Tây hiện nay,
nhưng chúng đều phản ánh một hiện thực là dân chúng đã tham gia vào sinh hoạt
chính trị và ủng hộ những người đắc cử. Các ví dụ cho hiện thực này không phải
là cá biệt hay phi điển hình. Cuộc điều tra của Freedom House thực hiện năm
1996-1997 phản ánh qua báo cáo “Tự do trên Thế giới” (Freedom in the World)[5],
đã xếp hạng riêng hai loại tự do chính trị và tự do dân sự, hai yếu tố gần
tương đương với hai khái niệm dân chủ và tự do hiến định. Trong số các quốc gia
nằm giữa thể chế độc tài cứng ngắc và thể chế dân chủ trưởng thành, có 50% thực
hiện tự do chính trị tốt hơn tự do dân sự. Nói một cách khác, một nửa số các quốc
gia đang dân chủ hóa hiện nay là các chế độ dân chủ phi tự do (illiberal
democracies)[6].
Đúng là thể
chế dân chủ phi tự do đang phát triển. Cách đây 7 năm chỉ có 22% các quốc gia
đang dân chủ hóa có thể được xếp vào loại này, và chỉ hai năm sau đó, chỉ số
này đã tăng lên tới 35%. Đến hôm nay, chỉ có một vài nền dân chủ phi tự do đã
chuyển được sang dân chủ tự do, số còn lại thì đang chuyển sang xu hướng phi tự
do tăng cường. Dù đã thoát xa khỏi giai đọan tạm thời hay quá độ, nhưng dường
như phần lớn các quốc gia đó đang chuyển thành một dạng chính quyền pha trộn giữa
một mức độ đáng kể về dân chủ với một mức độ đáng kể về chủ nghĩa phi tự do.
Chính vì các quốc gia trên khắp thế giới hiện nay đã trở nên sung túc với nhiều
biến thể của chủ nghĩa tư bản, nên chúng cũng có thể chấp nhận dễ dàng và duy
trì nhiều dạng thức dân chủ khác nhau. Nền dân chủ tự do phương Tây có thể đang
chứng tỏ không phải là đích đến cuối cùng trên con đường dân chủ, nhưng đúng là
một trong nhiều lối thoát có thể có[7].
Dân chủ và Tự
do
Từ thời
Herodotus[8] cho
đến nay, dân chủ luôn có nghĩa, đầu tiên và trước hết, là sự cai trị của dân.
Quan niệm này về dân chủ – với ý nghĩa là một qui trình để chọn lựa ra chính
quyền, đã được nhiều học giả nói rõ, từ Alexis de Tocqueville[9] đến
Joseph Schumpeter[10],
Robert Dahl[11],
vẫn được các nhà xã hội học hiện nay sử dụng một cách rộng rãi. Trong tác phẩm Làn
Sóng Thứ Ba (The Third Wave), Samuel P. Huntington đã lý giải tại sao:
Bầu cử, với
đặc tính mở rộng, tự do và công bằng, là cốt lõi của dân chủ, một điều kiện thiết
yếu không thể thiếu. Song, các chính quyền được tạo ra bởi các cuộc bầu cử có
thể không hiệu suất[12],
đồi bại, thiển cận, vô trách nhiệm, bị chế ngự bởi những lợi ích riêng và không
có khả năng chấp nhận các chính sách theo đòi hỏi của lợi ích công. Những phẩm
chất xấu vừa kể tạo nên một chính quyền không mong muốn, nhưng chúng lại không
làm cho các chính quyền đó trở thành thiếu dân chủ. Dân chủ là một phẩm hạnh
công, nhưng không phải là độc nhất. Và mối quan hệ giữa dân chủ với các phẩm hạnh
công và các tật xấu khác của xã hội, chỉ có thể nhận biết được nếu dân chủ được
phân biệt rõ ràng với các đặc trưng khác của hệ thống chính trị.
Định nghĩa vừa
nói về dân chủ cũng phù hợp với nhận thức phổ thông về thuật ngữ này. Khi một
quốc gia tổ chức các cuộc bầu cử đa đảng, có cạnh tranh, chúng ta sẽ gọi quốc
gia đó là dân chủ. Khi tỷ lệ dân chúng tham gia vào chính trị tăng lên, ví dụ
khi phụ nữ được thừa nhận quyền bầu cử, chúng ta sẽ coi đó là dấu hiệu của gia
tăng dân chủ. Đương nhiên, một cuộc bầu cử phải có tính mở và công bằng và điều
này đòi hỏi phải có sự bảo vệ ở một mức độ nào đó đối với quyền tự do ngôn luận
và tự do hội họp. Tuy nhiên, chỉ khi vượt qua được định nghĩa tối thiểu này và
chỉ xếp một quốc gia vào dân chủ khi quốc gia đó đảm bảo được một danh mục đầy
đủ, toàn diện về các quyền xã hội, chính trị, kinh tế và tôn giáo; từ “dân chủ”,
lúc đó, mới trở thành một danh hiệu nhằm tôn vinh hơn là một phạm trù để mô tả.
Sau cùng, Thụy Điển có một hệ thống kinh tế mà nhiều người cho là cắt xén các
quyền sở hữu cá nhân, nước Pháp cho đến gần đây vẫn còn độc quyền nhà nước về
truyền hình, và nước Anh có một tôn giáo được công nhận chính thức[13].
Nhưng tất cả các quốc gia đó đều là những nền dân chủ rõ ràng và có thể nhận dạng.
Do vậy, nếu nhận định một cách chủ quan, cho rằng có dân chủ là có “một chính
quyền tốt” (a good government), thì định nghĩa này sẽ làm cho khái niệm “dân chủ”
trở thành vô dụng[14].
Mặt khác, chủ
nghĩa tự do hiến định không liên quan đến các thủ tục để chọn ra chính quyền,
mà đúng hơn là nói đến các mục tiêu của chính quyền. Nó (chủ nghĩa tự do hiến định-ND)
dựa trên truyền thống lâu đời của các nước phương Tây luôn tìm cách bảo vệ tính
tự trị của cá nhân và phẩm giá con người chống lại sự áp bức có thể đến từ bất
cứ nguồn gốc nào – nhà nước, giáo hội hay xã hội. Thuật ngữ này hàm chứa hai ý
niệm đã được bện chặt với nhau. Ý niệm Tự do được rút ra từ xu hướng triết học
nhấn mạnh tự do cá nhân[15],
khởi đầu từ các triết gia Hy lạp. Ý niệm Hiến định dựa vào truyền thống pháp trị
(rule of law), khởi đầu từ những người La Mã. Chủ nghĩa tự do hiến định
(constitutional liberalism) đã phát triển tại Tây Âu và nước Mỹ với ý nghĩa là
phương tiện bảo vệ cho quyền sống, quyền sở hữu tài sản, quyền tự do tôn giáo,
quyền tự do ngôn luận của mỗi cá nhân. Nhằm đảm bảo an toàn cho các quyền đó,
chủ nghĩa tự do hiến định nhấn mạnh sự cần thiết của việc kiểm soát đối với quyền
lực của mỗi ngành trong chính quyền, sự bình đẳng trước pháp luật, các thẩm
phán và tòa án không thiên vị, và sự tách rời giữa nhà nước và giáo hội. Những
nhân vật đại diện kinh điển cho trường phái này có nhà thơ John Milton[16],
luật gia William Blackstone[17];
các chính trị gia như Thomas Jefferson[18],
James Madison[19],
và các triết gia như Thomas Hobbes[20],
John Locke[21],
Adam Smith[22],
Nam tước Montesquieu[23],
John Stuart Mill[24] và
Isaiah Berlin[25].
Hầu như tất cả các biến thể của chủ nghĩa tự do hiến định đều công nhận rằng
con người có những quyền tự nhiên (hay “không thể chuyển nhượng”) và rằng chính
quyền phải chấp nhận một đạo luật cơ bản, nhằm hạn chế chính quyền lực của nó,
và bảo toàn các quyền tự nhiên đó. Vì lẽ đó, năm 1215 tại Runnymede, các quý tộc
của nước Anh đã buộc nhà vua phải tuân thủ một số luật về đất đai đã ổn định và
dựa trên tập quán lâu đời. Tại các thuộc địa ở châu Mỹ, những điều luật như thế
cũng đều được tuyên bố rõ ràng và vào năm 1638 thị trấn Hartford đã thông qua một
hiến pháp thành văn đầu tiên trong lịch sử hiện đại. Trong những năm 1970, các
quốc gia phương Tây đã điển pháp hóa các chuẩn mực ứng xử cho các chế độ trên
toàn thế giới. Magna Carta[26],
Các quy định cơ bản Connecticut[27],
Hiến pháp Hoa Kỳ và Tuyên bố chung tại Helsinki (Helsinki Final Act)[28] đều
là những biểu hiện của chủ nghĩa tự do hiến định.
(còn tiếp)
Nguyên tác: Fareed
Zakaria, “The Rise of Illiberal Democracy”, Foreign Affairs,
November 1997: http://www.fareedzakaria.com/articles/other/democracy.html
Ngoài những
chú thích của người hiệu đính, các chú thích của chính tác giả đều có ghi chữ
(F.Z.)
———
[1] Edward
Morgan Forster (1879 – 1970), nhà văn Anh. Trong tiểu luận «Tôi tin tưởng
vào điều gì?» (What I believe?) viết vào năm 1939 , Forster hoan nghênh dân chủ
vì hai lý do : (1) Dân chủ coi trọng cá nhân (ít nhất là so với các chế độ
độc đoán) và (2) Chế độ dân chủ cho phép phê bình. Do đó, ông kêu gọi
« hai lần hoan hô dân chủ », nhưng lập luận rằng lần thứ ba là không
cần thiết. Hai lần hoan hô dân chủ (Two Cheers for Democracy) cũng
là nhan đề của tuyển tập xuất bản vào năm 1951, có đăng bài tiểu luận nói trên.
[2] Boris
Yeltsin (1931 – 2007): là thành viên của Bộ chính trị Đảng cộng sản
Liên Xô từ năm 1986, ông bị buộc phải từ bỏ chức vụ bí thư thủ đô Moscow vào
năm 1987 và sau đó rời khỏi Bộ chính trị. Tháng 5.1990, ông trở thành Chủ tịch
Xô-viết tối cao (tức Quốc hội) của nước Nga và một năm sau, trở thành Tổng thống
nước Cộng hòa xô-viết Nga (thuộc Liên Xô). Tháng 8.1991, ông góp phần làm thất
bại cuộc đảo chính của phái bảo thủ nhằm lật đổ Tổng thống Gorbachev (tổng thống
đầu tiên và cuối cùng của Liên Xô). Sau khi Liên Xô tan rã, ông (Boris Yeltsin)
được bầu làm Tổng thống đầu tiên của Liên bang Nga (nhiệm kỳ 1991-1999).
[3] Carlos
Menem (sinh 1930): luật sư, chính trị gia. Tổng thống Argentina trong
hai nhiệm kỳ (1989-99).Giai đoạn cầm quyền của ông được ghi dấu bằng nhiều tai
tiếng về tham nhũng.
[4] Nguyên
văn : spectrum. Tác giả dùng từ này với ý nghĩa như political
spectrum (phổ chính trị).
[5] Freedom
House (Ngôi nhà Tự do) là một tổ chức quốc tế phi-chính phủ đặt trụ sở
tại Hoa Kỳ chuyên nghiên cứu và bảo vệ dân chủ, tự do chính trị và nhân quyền.
Nhà ngôn ngữ học bất đồng chính kiến nổi tiếng ở Mỹ – Noam Chomsky, một trí thức
có quan điểm vô chính phủ (anarchist) và tự do phóng túng xã hội chủ nghĩa
(libertarian socialist), đã chỉ trích tổ chức này nhận tiền và hỗ trợ quyền lợi
của chính phủ Mỹ. Một số quốc gia như Cuba, Trung Quốc,… cũng cực lực chỉ trích
tổ chức này. Tuy nhiên, bản báo cáo thường niên của tổ chức này – “Freedom
in the World” (Tự do trên Thế giới), là một bản đánh giá hàng năm về mức độ
nhận thấy được về các quyền tự do dân chủ trong từng nước, lại thường được dùng
trong nghiên cứu khoa học chính trị.
[6] Roger
Kaplan, ed., Freedom Around the World, 1997, New York: Freedom
House, 1997, pp. 21-22. Bản điều tra xếp hạng các quốc gia theo hai thang 7 điểm,
thang cho quyền chính trị và thang cho tự do dân sự (điểm thấp hơn thể hiện tiến
bộ hơn). Tôi đã coi tất cả các quốc gia có điểm phối hợp giữa 5 và 10 là đang
trong quá trình dân chủ hóa. Số phần trăm (%) dựa trên số liệu của Freedom
House, nhưng trong trường hợp cá biệt của từng quốc gia, tôi không dựa hẳn vào
xếp hạng của bản điều tra. Mặc dù bản Điều tra là một kỳ công đặc biệt – toàn
diện và trí tuệ – nhưng phương pháp luận của nó lại đánh đồng một số quyền hiến
định với các thủ tục dân chủ, gây lẫn lộn các vấn đề. Hơn nữa, tôi đã sử dụng
các quốc gia làm ví dụ (mặc dù không có trong bảng dữ liệu) như Iran, Kazakstan
và Belarus, những quốc gia này thậm chí về các điều khỏan thủ tục cũng chỉ được
cùng lắm là nửa-dân chủ. Nhưng các quốc gia này vẫn đáng viện dẫn để làm rõ các
vấn đề quan tâm, vì phần lớn các nhà lãnh đạo trong các quốc gia đó đều là những
người đã được đắc cử, tái đắc cử hay vẫn đang được lòng dân. (F.Z.)
[7] Freedom
in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties,
1992-1993, pp. 620-26; Freedom in the World, 1989-1990, pp.
312-19. (F.Z.)
[8] Herodotus hay Herodotus xứ
Halicarnassus: sử gia Hy Lạp sống vào thế kỷ thứ 5 trước công nguyên, thường
được coi là “người cha của sử học” trong nền văn hóa phương Tây. Tác phẩm duy
nhất của ông là cuốn Historíai (ἱστορίαι) – một cuốn ghi chép
bao gồm những điều tra nhằm truy tìm nguồn gốc của cuộc Chiến tranh Hy Lạp-Ba
Tư (490-479 trước c.n.). Historíai trong tiếng Hy Lạp có nghĩa
là «điều tra», «truy tìm», về sau được chuyển thành từ historia trong
tiếng La-tinh trước khi mang ý nghĩa là “lịch sử, sử học” (history, histoire)
như ngày nay chúng ta thường hiểu.
[9] Alexis
de Tocqueville (1805-1859): Nhà khoa học chính trị, sử học, và chính
trị gia người Pháp, nổi tiếng với tác phẩm Démocratie en Amérique (Nền
dân chủ ở Mỹ, bản dịch tiếng Việt của Phạm Toàn có nhan đề “Nền Dân
Trị Mỹ” – Nxb Trí Thức, 2007), một phân tích sâu sắc về hệ thống chính trị
và xã hội của Hoa Kỳ vào đầu thế kỷ 19.
[10] Joseph
A. Schumpeter (1883-1950): nhà kinh tế học và xã hội học người Mỹ gốc
Moravia (lúc đó thuộc đế quốc Áo-Hung, nay thuộc Cộng hòa Czech). Nổi tiếng về
các lý thuyết bàn về sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và các chu kỳ kinh
doanh. Các tác phẩm của ông có ảnh hưởng lớn trong lĩnh vực lý thuyết kinh tế.
[11] Robert
Alan Dahl (sinh 1915), giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Yale,
Hoa Kỳ. Là cựu chủ tịch của Hội Khoa học Chính trị Mỹ (American Political
Science Association) và là một trong những nhà chính trị học xuất sắc nhất của
nước Mỹ đương đại.
[12] Nguyên
văn “inefficient” (vẫn tạo ra được kết quả mong muốn nhưng với chi phí tốn kém)
[13] Giáo
hội chính thống ở Anh là Anh giáo (the Church of England, Anglican Church).
[14] Như
ta sẽ thấy trong phần sau, Zakaria cho rằng một chính quyền dân chủ chưa
phải đã là một chính quyền tốt, mà một “chính quyền tốt” trước hết phải là một
chính quyền bảo đảm các nguyên tắc của chủ nghĩa tự do hiến định.
[15] Thuật
ngữ « liberal » được sử dụng ở đây theo nghĩa cổ hơn của châu Âu, hiện
nay thường được gọi là chủ nghĩa tự do cổ điển (classical liberalism). Hiện tại
ở Mỹ, từ này đang chuyển sang một ý nghĩa hoàn toàn khác: cụ thể là các chính
sách ủng hộ nhà nước phúc lợi hiện đại. (F.Z.)
[16] John
Milton II (1608-1674): một trong những nhà thơ lớn nhất trong văn
chương ngôn ngữ Anh. Ông cũng là một sử gia, một học giả, và là một công
chức dưới thời Cộng hòa Anh (Commonwealth of England). Trong số các nhà thơ của
nước Anh, Milton được xếp thứ hai, chỉ sau Shakespeare. Bài thơ nổi tiếng của
ông, Paradise Lost, được đánh giá là bài sử thi hay nhất trong
ngôn ngữ Anh.
[17] Sir
William Blackstone (1723- 1780): nhà luật học người Anh và là một giáo
sư, tác giả của Commentaries on the Laws of England (Chú giải
về luật của nước Anh) – một tác phẩm kinh điển về thông luật (common laws).
Công trình này trở thành nền tảng của giáo dục luật học ở Anh và Mỹ.
[18] Thomas
Jefferson (1743- 1826): người sọan thảo Bản Tuyên ngôn Độc lập của Hoa
Kỳ, tổng thống thứ 3 của Hoa Kỳ (1801-09). Trong một thời gian dài là “vị thánh
tông đồ của tự do”, trong phạm vi học thuật ông lại trở thành đối tượng chỉ
trích do bởi quan niệm về chế độ nô lệ (tin rằng xã hội Mỹ là lãnh địa của người
da trắng). Vực thẳm ngăn cách giữa sự bày tỏ các lý tưởng tự do và thực tế của
cuộc đời ông biến ông thành vị anh hùng đầy nghịch lý và, theo ý kiến của nhiều
người, là vị anh hùng khó hiểu nhất của nước Mỹ.
[19] James
Madison (1751-1836): Tổng thống thứ tư của Hoa Kỳ (1809-17) và là một
trong những người sọan thảo Hiến pháp Mỹ. Là thành viên của Hạ viện, ông bảo trợ
mười tu chính án đầu tiên của Hiến pháp, thường được gọi là Đạo luật về
Nhân quyền (Bill of Rights).
[20] Thomas
Hobbes (1588-1679): Nhà triết học và lý thuyết chính trị người Anh,
tác giả của cuốn Leviathan. Các quan niệm của ông về an ninh cá
nhân (individual security) và khế ước xã hội (social contract) là những phát biểu
quan trọng, mở đường cho cả hai xu hướng: chủ nghĩa tự do (liberalism) và chủ
nghĩa chuyên chế tuyệt đối trong lĩnh vực chính trị (political absolutism).
[21] John
Locke (1632-1704): nhà triết học người Anh, là người mở đường cho thời
kỳ Khai sáng (Enlightment) ở Anh và Pháp, là tác giả củaHai khảo luận về
chính quyền (Two Treatises of Government, 1689) – mộttác phẩm có ảnh
hưởng rất lớn đến sự hình thành của chủ nghĩa tự do hiến định. Bản dịch tiếng
Việt (phần khảo luận thứ hai) của Lê Tuấn Huy có nhan đề Khảo luận thứ
hai về chính quyền – chính quyền dân sự, Nxb Tri Thức, 2007.
[22] Adam
Smith (1723-1790): nhà triết học xã hội và kinh tế chính trị học người
Scotland. Là tác giả của hai tác phẩm nổi tiếng Theory of Moral
Sentiments (Lý thuyết về tình cảm đạo đức, 1759) và The Wealth
of Nations (Sự giàu có của các Quốc gia, 1776), ông được coi là người sáng
lập cả hai khoa: triết học đạo đức và kinh tế học hiện đại. Trong cuốn Sự
giàu có của các quốc gia, Smith giải thích rằng thị trường tự do, tuy bề
ngòai có vẻ hỗn lọan và không bị kiềm chế, trên thực tế chịu sự điểu khiển của
một “bàn tay vô hình” (invisible hand), do đó việc sản xuất ra số lượng và chủng
lọai hàng hóa được điều chỉnh một cách hợp lý. Ông tin rằng khi một cá nhân
theo đuổi lợi ích riêng của mình, anh ta hỗ trợ cho lợi ích của xã hội nhiều
hơn là khi anh ta có ý định làm điều tốt cho xã hội. Là người
bảo vệ cho thị trường tự do, ông cho rằng cuộc cạnh tranh vì lợi ích riêng
trong thị trường tự do sẽ có xu hướng làm lợi cho xã hội xét như một tòan thể bằng
cách giữ cho giá thấp, trong khi vẫn khích lệ sự đa dạng của các chủng lọai
hàng hóa và dịch vụ.
Mặc dù được
coi là nhân vật tiêu biểu của chủ nghĩa tự do trong kinh tế (economic
liberalism), nhưng theo một số nhà nghiên cứu gần đây (như nhà viết lịch sử
kinh tế Jacob Viner), Adam Smith không hề ủng hộ một cách giáo điều cho chủ
trương tự do kinh tế – không can thiệp (laisser-faire) như một số người đã giải
thích một cách cường điệu. Ông vẫn có thái độ thận trọng đối với giới doanh
nhân và chống sự hình thành của các độc quyền kinh tế.
[23] Montesquieu(1689-1755):
là bút danh của Charles Louis de Secondat, nam tước (baron) của
lãnh địa La Brède (thừa kế từ người mẹ) và lãnh địa Montesquieu (thừa kế từ một
người chú từ năm 1716). Là một nhà triết học chính trị người Pháp thuộc thế kỷ
Ánh sáng, tác giả của De l’esprit des Lois – một trong những
cuốn “tân thư” được truyền bá vào nước ta từ đầu thế kỷ 20 qua bản chữ Hán nhan
đề “Vạn pháp tinh lý”. Bản dịch tiếng Việt (chưa đầy đủ) của Hoàng Thanh Đạm có
nhan đề Bàn về tinh thần của pháp luật, Nxb Lý luận chính trị,
2006.
[24] John
Stuart Mill (1806 – 1873): nhà triết học, kinh tế chính trị học người
Anh, một nhà tư tưởng cổ điển theo chủ nghĩa tự do có ảnh hưởng lớn trong thế kỷ
19. Tác giả của On liberty (1859, bản dịch tiếng Việt của Nguyễn
Văn Trọng có đầu đề Bàn về tự do – Nxb Trí Thức, 2005).
[25] Sir
Isaiah Berlin (1909-1997): triết gia, nhà viết lịch sử tư tưởng người
Anh gốc Latvia, được coi là một trong những nhà tư tưởng hàng đầu của phái tự
do trong thế kỷ 20.
[26] Magna
Carta (Great Charter, Đại hiến chương): là bản hiến chương về các quyền
tự do do Vua John ban hành tại Anh vào năm 1215 dưới áp lực của giới quý tộc.
Được xem là một biểu tượng chống áp bức, bản hiến chương này cũng là một
trong những nguồn gốc sớm nhất của Hiến pháp Hoa Kỳ. Magna Carta có ảnh hưởng rất
lớn đến luật pháp của các nước Anglo-Saxon, nhất là nội dung liên quan đến Lệnh
định quyền giam giữ(writ of habeas corpus). Lệnh định
quyền giam giữ là một lệnh triệu tập có hiệu lực như một lệnh tòa án
được gửi đến người đang giam giữ (vd: một viên chức của nhà tù), yêu cầu phải
đưa người bị giam giữ (tù nhân) ra trước tòa án cùng với những bằng cớ để tòa
xác định xem người giam giữ có quyền hợp pháp để bắt giam hay không, nếu không
thì phải trả tự do ngay cho người đó. Người bị bắt giam hay một người khác nhân
danh người đó có quyền thỉnh cầu tòa án hay một thẩm phán phát hành lệnh
định quyền giam giữ. Quyền thỉnh cầu để có được một lệnh định quyền
giam giữ từ lâu đã nổi tiếng là cách bảo vệ tốt nhất đối với quyền tự
do của cá nhân.
[27] Các
quy định cơ bản (The Fundamental Orders) được Thuộc địa Connecticut
công nhận vào năm 1638. Các quy định này mô tả cơ cấu của chính quyền tự quản của
các thị trấn trên bờ sông Connecticut. Nó có những đặc điểm của một bản hiến
pháp thành văn và được một số học giả coi là bản hiến pháp thành văn sớm nhất
trong truyền thống phương Tây.
Nguồn:http://www.talawas.org/?p=357
