(Người dân phá bỏ bức tường Berlin)
Tại
hội nghị Potsdam vào tháng 8/1945, lực lượng liên minh đã chia Đức thành bốn phần,
trong đó Pháp chiếm đóng khu vực Tây Nam, Anh chiếm đóng khu vực Tây Bắc, Mỹ
chiếm đóng khu vực phía Nam, và Liên Xô chiếm đóng khu vực phía Tây. Berlin, nằm
trong khu vực Đông Đức, cũng được phân chia thành bốn khu vực tương tự.
(Bản đồ phân chia
nước Đức sau năm 1945 giữa Anh (xanh), Mỹ (tím), Pháp (cam), Liên Xô (vàng))
Sau
đó các khu vực do Anh, Pháp, Mỹ kiểm soát hợp nhất, hình thành nên Cộng hòa Liên
bang Đức (Tây Đức) vào 23/5/1949. Trong khi đó, khu vực do Liên Xô kiểm soát
hình thành nên Cộng hòa Dân chủ Đức vào 7/10/1949.
Trong
khoảng thời gian từ 1949 đến 1961, do tình hình kinh tế chính trị ngày càng tồi
tệ hơn ở Đông Đức, nên khoảng 2.7 triệu người đã di cư từ Đông Đức sang Tây Đức.
Để ngăn chặn dòng di cư, chính quyền Đông Đức đã đóng cửa biên giới với Tây Đức
và bắt đầu xây dựng Bức tường Berlin dài 96 dặm trong đêm ngày 12-13/8/1961. Dù toàn bộ biên giới giữa Đông và Tây Đức
được ngăn cách bởi hàng rao thép gai, tường, bãi mìn... song Tường Berlin là biểu
tượng của thời kì chiến tranh lạnh. Trong nhiều năm, hàng ngàn người đã cố gắng
vượt qua bức tường để đến tây Berlin (Tây Đức), trong đó khoảng 200 đã bắn chết.
(Tường Berlin
phân chia Đông và Tây Berlin)
Đông
Đức là một trong những ví dụ nổi bật nhất về chuyển đổi dân chủ từ dưới lên khi
mà vào tháng 11/1989, người biểu tình đổ ra đường phố ở Leipzig và Berlin buộc Chính
quyền Cộng sản Đông Đức mở cửa Tường Berlin và cho phép bầu cử đa đảng tự do. Kết
quả là sự ra đời của một Đông Đức dân chủ cũng như sự tái thống nhất sau đó (giữa
Đông Đức và Tây Đức) vào năm 1990, qua đó chính thức xóa bỏ Cộng hòa Dân chủ
Đông Đức.
Ngày
nay khi nhìn lại toàn cảnh, chúng ta tin rằng sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản ở
Đông Đức, và Đông Âu nói chung, là không thể tránh khỏi, song ở thời điểm đó,
thì sự kiện này lại làm cho hầu hết mọi người ngạc nhiên, bởi cho đến năm 1989,
các chế độ Cộng sản tương đối ổn định.
Thật
vậy, trước đó có rất ít các cuộc biểu tình quy mô lớn/hay nổi dậy ở các nước cộng
sản Đông Âu. Ngoài một số ngoại lệ như cuộc nổi dậy ở Đông Đức năm 1953, ở Ba
Lan và Hungary năm 1956, ở Czechoslovakia năm, 1968, và ở Ba Lan năm 1981, thì các
chế độ Cộng sản ở Đông Âu rất ít cho thấy bị thách thức hay phản kháng trong
khoảng hơn 40 năm tồn tại của mình. Và vì các cuộc nổi dậy kể trên đã bị Liên
Xô đưa quân vào đàn áp, nên khiến cho người dân Đông Âu cảm thấy cẩn trọng hơn
nữa trong việc thể hiện sự bất mãn với các chính quyền cộng sản của họ.
Tuy
nhiên, so với tất cả các nước Đông Âu vào năm 1989, Đông Đức là nước ổn định nhất,
thịnh vượng nhất, và được lãnh đạo bởi những người theo đường lối cứng rắn (bảo
thủ). Lực lượng cảnh sát mật của Đông Đức – Stasi – nổi tiếng trong việc giám
sát và kiểm soát cuộc sống của người dân. Vào năm 1989, Stasi có khoảng 85 nghìn
nhân viên và hơn 100 nghìn informers (người cung cấp tin). So với dân số khoảng
17 triệu của Đông Đức lúc đó, con số này là một sự kiện gây sốc, bởi cứ mỗi
thành viên của Stasi giám sát khoảng 90 người Đông Đức. Và vì vậy, đối với hầu
hết các nhà quan sát lúc đó, Đông Đức không có vẻ gì đứng trên bờ sụp đổ.
Về
bối cảnh quốc tế, trước tiên chúng ta phải nói đến việc lên nắm quyền của Mikhail
Gorbachev ở Liên Xô vào 11/03/1985. Liên Xô lúc đó về cơ bản đang ở trong tình
trạng khủng hoảng. Nền kinh tế vốn tương đối tốt trong giai đoạn hậu chiến (từ 1945)
song đã rơi vào trì trệ từ giữa những năm 1980; việc xâm lược Afghanistan năm
1979 nhằm hỗ trợ chính phủ cộng sản ở đó chống lại phe nổi loạn Hồi giáo đã
tiêu hao nhiều nguồn lực của Liên Xô; đồng thời thảm họa hạt nhân Chernobyl năm
1986 để lại nhiều hậu quả nặng lề. Tất cả những sự kiện trên phơi bày ra bản chất
xơ cứng bất lực của nhà nước Liên Xô hiện hành trong giải quyết các cách thách
thức trên.
(Gorbachev, tổng bí thư, người
tiến hành cải cách Liên Xô, song không thành công)
Để
giải quyết tình hình này, Gorbachev ban hành hai chính sách, gọi là perestroika
and glasnost. Perestroika là chính sách nhằm tự do hóa và khôi phục lại nền
kinh tế Liên Xô; còn glasnost nhằm gia tăng sự cởi mở về chính trị và khuyến
khích tự do biểu đạt. Chúng ta đều đã biết điều gì xảy đến với Liên Xô và Đông
Âu sau đó, tuy nhiên, một điều quan trọng cần nhớ rằng Gorbachev là một người cộng
sản nhiệt thành, tin tưởng vào chủ nghĩa xã hội. Và chắc chắn rằng mục đích của
hai chính sách trên nhằm khôi phục Liên Xô, chứ không phải kích hoạt sự sụp đổ
nhanh chóng của nó như đã xảy ra trong thực tế.
Việc
Gorbachev giới thiệu các chính sách cải cách tự do hóa đã khuyến khích các nhà
cải cách và các nhóm đối lập ở các nước Đông Âu khác có những hành động tương tự.
Sau một làn sóng các cuộc đình công lớn, chính phủ cộng sản Ba Lan triệu tập một
hội nghị (Đối Thoại Bàn Tròn) vào năm 1988 với nhóm đối lập chính – Công đoàn
Đoàn kết – nhằm tìm ra giải pháp cho các vấn đề kinh tế chính trị ngày càng gia
tăng của đất nước. Kết quả của các cuộc đối thoại này là việc hợp pháp hóa Công
đoàn Đoàn kết – và tổ chức bầu cử toàn quốc vào năm 1989, đưa đến việc lên nắm
quyền của một thủ tướng không phải là cộng sản đầu tiên ở Đông Âu. Những thay đổi
này ở Ba Lan khuyến khích những người tự do ở các nước cộng sản khác.
Chẳng
hạn, các cuộc đối thoại tại Hungary, còn được gọi là Đối Thoại Bàn Tam Giác,
cũng bắt đầu sau các cuộc đối thoại ở Ba Lan khoảng 3 tháng; kết quả là việc dỡ
bỏ từ từ kiểm duyệt cũng như hợp pháp hóa công đoàn độc lập. Khi những điều này
không gặp nhiều phản ứng từ Liên Xô, các cải cách xa hơn nữa được đưa ra – Đảng
Cộng Sản đổi tên thành Đang Xã hội chủ nghĩa, đất nước cũng được đổi tên lại từ
Cộng hòa Nhân Dân Hungary thành Cộng hòa Hungary, đồng thời các cuộc bầu cử tự
do được dự định thực hiện vào năm 1990.
Dù
những thay đổi này ở Đông Âu là rất quan trọng, song chúng ta cần phải biết rằng,
lúc đó mọi người không thấy chúng là các dấu hiệu cho sự sụp đổ ngay lập tức của
các chế độ cộng sản. Việc Trung Quốc sử dụng quân đội và xe tăng để đàn áp các
cuộc biểu tình ở Quảng trường Thiên An Môn vào 6/1989 (giết hàng nghìn người biểu tình) cho thấy rõ ràng rằng một
số chế độ cộng sản sẵn sàng sử dụng vũ lực để duy trì quyền lực; thực vậy, lãnh
đạo chính quyền Đông Đức Erich Honecker, là một người theo đường lối cứng rắn, một
trong những người kêu gọi ủng hộ giải pháp bạo lực của chính quyền Trung Quốc.
(Biểu tình dân chủ ở Thiên An Môn 1989)
(Người đàn ông
Trung Quốc đứng chặn các xe tăng được dùng để đàn áp người biểu tình ở Thiên An
Môn 1989 (làm chết và bị thương hàng ngàn người))
Hoàn
cảnh Đông Đức bắt đầu thay đổi khi chính quyền Hungary quyết định mở của biên
giới của nó với Áo vào tháng 8/1989, vì vậy mà lần đầu tiên Bức màn Sắt (hàng
rào phân chia Đông Âu – Cộng sản và Tây Âu – dân chủ) được dỡ bỏ. Dù người Đông
Đức được tự do đi lại trong các nước cộng sản ở Đông Âu; song họ không thể,
không được phép đi sang phía Tây Âu. Nhờ việc Hungary mở của biên giới với Áo,
mà vào tháng 9/1989, 13000 nghìn người Đông Đức đã chạy tới Tây Đức qua con đường
Hungary (Đông Đức qua Séc qua Hung qua Áo qua Tây Đức). Hàng nghìn người Đông Đức
khác cố gắng tới Tây Đức bằng cách biểu tình ngồi trước các Đại sứ quán Tây Đức
ở các nước Cộng sản Đông Âu như Prague. Để đáp lại yêu sách này của những ‘người
tị nạn’, chính quyền Đông Đức cuối cùng đã cung cấp các chuyến tàu đặc biệt đưa
họ đến Tây Đức. Trước khi làm như vậy, các quan chức Đông Đức tước bỏ hộ chiếu
Đông Đức của họ và nói rằng họ bị trục xuất như những kẻ ‘phản bộ và tội phạm’.
Trong những tuần sau, hàng ngàn người Đông Đức bỏ lại quê hương, tài sản, họ
hàng để tìm kiếm con đường đến với tự do. Chính việc nhiều người dân Đông Đức
muốn dời đi dù phải bỏ lại đằng sau tất cả là một bằng chức khác cho thấy rằng
rất ít người ở thời điểm đó thấy Đông Đức đang đứng bên bờ vực sụp đổ.
Dù
hàng chục nghìn người Đông Đức dời bỏ đất nước, một phe đối lập mới hình thanh
đã tiến hành kêu gọi cải cách Đông Đức. Các cuộc biểu tình bắt đầu nổ ra trên
đường phối Leipzig và Đông Berlin. Ban đầu, đám đông hô khẩu hiệu ‘chúng tôi muốn
ra đi’. Tuy nhiên, ngay sau đó, họ bắt đầu hô khẩu hiệu ‘chúng tôi muốn ở lại’.
Chính sự xuất hiện của những người biểu tình yêu cầu cải cách và từ chối ra đi trở
thành một mối đe dọa thực sự đối với chính quyền Đông Đức. Các cuộc biểu tình
ban đầu ít người tham gia, nhưng nhanh chóng gia tăng bởi sự thất bại của chính
quyền Đông Đức trong việc đe dọa hay đàn áp, điều khiến cho nhiều người sẵn
sàng tham gia hơn. Vào tháng 10/1989, có hơn 250 nghìn người thường xuyên tham
gia biểu tình ủng hộ dân chủ. Người biểu tình đã hô khẩu hiệu nổi tiếng ‘chúng
ta là nhân dân’, một biểu hiện phản đối yêu sách đại diện cho người dân Đông Đức
của Đảng Cộng Sản.
(Biểu tình ở của người dân Đông Berlin)
Dù
các cuộc biểu tình như vậy, song chính quyền Đông Đức vẫn tiến hành tổ chức lễ
kỉ niệm 40 năm thành lập vào 7/10 /1988. Lễ kỉ niệm này bao gồm diễu binh quy
mô lớn, tuần hành ủng hộ chế độ, và có cả sự góp mặt của Mikhail Gorbachev. Một
điều gây bối rối các nhà lãnh đạo Đông Đức, là đám đông diễu hành, dù nhiều
trong số họ do quan chức cộng sản lựa chọn, đã kêu gọi Gorbachev giúp đỡ họ.
Tuy
nhiên, bất chấp lời khuyên của Gorbachev rằng hãy cải cách, nhà lãnh đạo Đông Đức,
vốn theo đường lối cứng rắn, Erich Honecker, phản ứng bằng cách kí lệnh bắn, một
giải pháp Trung Quốc cho các cuộc biểu tình. Đông Đức đứng trên bờ vực nội chiến.
Khi quân đội được truyển khai và sẵn sàng tấn công người biểu tình, thì phần
còn lại của Bộ chính trị Đông Đức đã nổi loạn, bác bỏ mệnh lệnh, thay thế Erich
Honecker bằng một nhà lãnh đạo ôn hòa hơn Egon Krenz.
(Erich Honecker, tổng bí thư, người chủ trương dùng bạo lực đàn áp người biểu tình)
Dù
sau đó chính quyền cộng sản có tiến hành một số cải cách nhỏ, song các cuộc biểu
tình đại chúng vẫn tiếp tục, và trở nên mạnh mẽ hơn, khi trên đường tới thăm Phần
Lan, Gorbachev thông báo rằng Liên Xô sẽ không can thiệp quân sự vào Đông Âu để
bảo vệ các chế độ cộng sản tại đây nữa. Vào 4/10, hơn một triệu người Đông Đức
xuống đường biểu tình ở Đông Berlin. Trong nỗ lực cuối cùng ngăn chặn các cuộc
biểu tình khỏi lan rộng hơn nữa, chính quyền Đông Đức đồng ý dỡ bỏ đi lại tới
Tây Berlin (thuộc Tây Đức) vào ngày 9/10. Khi thông báo về quyết định này được
phát đi, hàng chục ngàn người Đông Berlin tràn đến bức tường, tìm cách phá bỏ,
khiến cho bảo vệ Đông Đức phải để cho họ đi qua. Trong những tuần sau, toàn bộ
hệ thống xã hội chủ nghĩa ở Đông Đức bị dỡ bỏ. Dù các nỗ lực ngắn ngủi nhằm tạo
ra một Đông Đức không cộng sản, song cuộc bầu cử 18/3/1990 cho thấy rằng đa số
người dân Đông Đức muốn tái thống nhất với Tây Đức. Lúc này, thay vì hô khẩu hiệu
‘chúng ta là nhân dân’, người biểu tình hô khẩu hiệu ‘chúng ta là một dân tộc’.
Tái thống nhất cuối cùng đã diễn ra vào 3/10/1990, khi các khu vực của Cộng hòa
Dân chủ Đức (Đông Đức) được hợp nhất vào Cộng hòa Liên bang Đức (Tây Đức) –
hình thành Cộng hòa Liên bang Đức ngày nay.
(Người dân Đông Đức
và Tây Đức đứng trên bức tường Berlin trước cổng Brandenburg vào 9/11/1989 khi việc ngăn chặn đi qua Tây Đức chính thức bị dỡ bỏ)
Chuyển
đổi Đông Đức vào năm 1989 đại diện cho kiểu chuyển đổi từ dưới lên, trong đó
người dân nổi dậy lật đổ chế độ độc tài. Có rất nhiều ví dụ về các trường hợp
chuyển đổi như vậy, như ở Czechoslovakia, khi chỉ vài tuần sau khi Tường Berlin
sụp đổ, người dân nước này cũng nổi dậy lật đổ chế độ cộng sản tại đây; hay ở
Philippines, người dân nổi dậy lật đổ chế độ độc tài của Marcos vào năm 1986.
-
Nguồn: Matt Golder,
Nandenicheck Sona Golder, William Roberts Clark. Principles of Comparative
Politics
