Daron Acemoglu - Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại?

Daron Acemoglu 

Tqvn2004 chuyển ngữ

Lời giới thiệu của BBT: Tờ Region, một tạp chí của Ngân Hàng Dự Trữ Trung Ương vùng Minneapolis, gần đây đã tranh luận về thị trường lao động, quyền sở hữu, tình trạng ấm lên toàn cầu (global warming), và cuộc cách mạng Ả-rập với kinh tế gia thuộc trường MIT, ông Daron Acemoglu, người đồng thời là thành viên của Ủy ban John and Jean De Nault về quyền sở hữu thuộc Viện Hoover. Dưới đây là trích đoạn của cuộc phỏng vấn. Độc giả có thể xem toàn bộ cuộc phỏng vấn bằng tiếng Anh tại đây.

Tờ Region: Hãy bàn về nghiên cứu của ông cùng với James Robinson về những dịch chuyển trong kinh tế chính trị. Liệu ông có thể chia sẻ cảm nghĩ của mình về cách áp dụng những lý thuyết đó vào cuộc các cuộc cách mạng tại Ả-rập thời gian vừa qua?

Acemoglu: Vâng, trong 15 năm vừa qua, phần lớn các nghiên cứu của tôi liên quan đến chủ đề mà ông có thể gọi, một cách khái quát, là "kinh tế chính trị". Tôi nghĩ chúng ta nên đề cập đến các nghiên cứu này một chút, rồi sau đó sẽ chuyển sang bàn về những dịch chuyển.

Tờ Region: Tuyệt vời.

Acemoglu: Nghiên cứu chuyên môn của tôi không bắt đầu với kinh tế chính trị, mặc dù khi tôi bắt đầu học về kinh tế ở trường phổ thông và đại học, tôi có mối quan tâm đặc biệt tới khái niệm mà ngày nay ông có thể gọi là "kinh tế chính trị" - tức là sự tương tác giữa chính trị và kinh tế.

Nhưng sau này ở đại học và cao học, tôi bắt đầu nghiên cứu về các vấn đề liên quan đến vốn con người, tăng trưởng kinh tế v.v... Nhưng sau một thời gian, tôi nhận ra rằng, ông biết đấy, vấn đề thực sự của tăng trưởng kinh tế không nằm ở chỗ một số quốc gia có khả năng sáng tạo khoa học kỹ thuật và một số quốc gia khác không có, hay một số nước có lãi suất tiết kiệm cao và một số nước khác không có. Chúng thực sự liên quan đến việc các xã hội đã chọn những con đường thực sự khác nhau để tổ chức chính mình.

Có rất nhiều mối liên hệ có ý nghĩa giữa đầu ra của nền kinh tế với cấu trúc chính trị của xã hội. Và những mối liên hệ này có xu hướng tạo ra nhiều cơ chế để điều chỉnh nền kinh tế và tạo ra những động lực khác nhau. Và tôi bắt đầu tin rằng - và điều này đã được phản ánh trong nghiên cứu của tôi - rằng bạn sẽ không thể đi xa trong việc giải quyết các vấn đề phát triển kinh tế, nếu bạn không bắt đầu cùng một lúc giải quyết những nền tảng mang tính thể chế có tác động tới tăng trưởng.

Điều này khiến tôi chuyển sang hướng tìm hiểu, bằng lý thuyết và thực nghiệm, rằng thể chế tạo động lực kinh tế như thế nào, và tại sao các thể chế này lại khác nhau ở mỗi quốc gia. Chúng phát triển theo hướng nào theo thời gian? Và tính chính trị của thể chế - tức là - không chỉ xem xét một thể chế này tốt hơn thể chế kia về mặt kinh tế, mà còn đánh giá tại sao một số loại thể chế lại được người ta lựa chọn?

Điều tôi muốn nói ở đây là, nếu chỉ xét về tăng trưởng kinh tế, thì thật là vô lý khi xã hội chọn thể chế mà cấm đoán sở hữu tư nhân, hoặc tạo ra một môi trường mà trong sở hữu tư nhân cực kỳ bấp bênh, tôi có thể dễ dàng chiếm đoạt quyền sở hữu của bạn. Nhưng xét về mặt chính trị, thì một thể chế như thế lại rất hữu lý.

Nếu tôi là nhà cầm quyền, và tôi lo ngại rằng bạn sẽ trở nên giàu có và thách thức quyền lực chính trị của tôi, thì sẽ là hữu lý cho tôi khi tạo ra một thể chế không bảo đảm quyền sở hữu của bạn. Nếu tôi lo ngại bạn tạo ra những doanh nghiệp mới và lôi kéo công nhân của tôi, thì sẽ là hữu lý cho tôi để áp đặt những luật lệ lên bạn theo cách hoàn toàn giết chết khả năng phát triển và sáng tạo của bạn.

Như thế, nếu tôi sợ mất quyền lực chính trị vào tay bạn, thì tôi sẽ bị điều chỉnh bởi tính chính trị của thể chế, tại đó sự logic không dựa vào hậu quả kinh tế, mà được tính bằng hậu quả chính trị. Điều này có nghĩa là, khi cân nhắc một số cải tổ, điều mà phần lớn các chính trị gia và thành phần ưu tú nắm quyền trong xã hội thực sự quan tâm không phải là liệu cải cách này sẽ đem lại lợi ích cho đa số trong xã hội, mà liệu nó sẽ giúp nhóm lãnh đạo dễ dàng hay khó khăn hơn trong việc níu kéo quyền lực.

Đó là vấn đề cần quan tâm đầu tiên, nếu bạn muốn hiểu sự hoạt động của thể chế. Đây là lĩnh vực mà tôi cống hiến phần lớn thời gian của mình trong suốt 10 năm qua, mặc dù tôi đã làm việc với nó hơn 16 năm nay, và rất nhiều công trình là cùng với Jim Robinson. Jim và tôi là đồng tác giả của một số bài viết về ảnh hưởng của thể chế đến phát triển kinh tế. Chúng tôi đã viết rất nhiều về tiến trình phát triển và chuyển đổi chính trị, về độc tài, dân chủ, và một loạt bài về các vấn đề của quyền lực và lãnh đạo chính trị v.v... Một số nghiên cứu này là trụ cột của cuốn sách "Economic Origins of Dictatorship and Democracy" của chúng tôi, và tôi sẽ bàn về nó sau đây trong bối cảnh câu hỏi của ông về các cuộc cách mạng Ả-rập. Chúng cũng dẫn tới một cuốn sách khác mà chúng tôi đã hoàn thiện - và nó đây [chỉ vào một bản thảo nằm trên bàn], nó sẽ được xuất bản vào năm tới.

Tờ Region: Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại?

Acemoglu: Vâng, Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại? (Why Nations Fail - Tựa đề cuốn sách mới). Đây là một cách nhìn rộng hơn về những nguyên nhân sâu xa, theo chúng tôi, đã tạo ra sự khác biệt lớn giữa các đầu ra của nền kinh tế và cách tổ chức các nền kinh tế mà bạn chứng kiến trên toàn thế giới, và chúng tôi cố gắng tạo ra một lý thuyết chặt chẽ về vấn đề này, với cách nhìn khác biệt so với cách hiểu phổ biến trên truyền thông và trong các vòng tròn quyền lực. Nó cũng, trên một số phương diện, khác với những quan điểm mà các nhà kinh tế đã đưa ra. Chúng tôi nhấn mạnh tới khía cạnh chính trị của thể chế, hơn là vào vị trí địa lý hay văn hóa, điều mà nhiều phương tiện truyền thông và các nhà hoạch định chính sách nhấn mạnh, hay những điều liên quan đến chính sách tối ưu và làm sao chúng ta có thể cải thiện chính sách, thiết kế những chính sách tốt hơn - điều mà các nhà kinh tế thường nhấn mạnh.

Cách nhìn của chúng tôi rằng giới hạn chính trị là vấn đề trung tâm. Và phát triển là làm thế nào để phá bỏ những giới hạn chính trị đó, thay vì chỉ suy nghĩ trong phạm vi của giới hạn chính trị hiện tại và tìm cách tối ưu hóa thuế má hay bảo đảm thất nghiệp v.v... trong giới hạn chính trị này.

Rõ ràng hai thứ này bổ trợ lẫn nhau, nhưng tôi nghĩ cách nhìn này hoàn toàn khác biệt với những cách nhìn tồn tại trước đây. Và đó là điều chính yếu đã làm tôi bận rộn trong suốt mấy năm qua.

Và sau khi đã đi một vòng khá dài, xin quay trở lại câu hỏi mà ông đặt ra, về các cuộc cách mạng Ả-rập.

Tờ Region: À, vâng. Tôi đọc thấy lời nói đầu của ông trong cuốn Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại chỉ ngắn ngọn là: "Tại sao người dân Ai Cập lại đổ ra Quảng Trường Tahrir [để hạ bệ Hosni Mubarak, và điều này có nghĩa gì với sự hiểu biết của chúng ta về nguyên nhân của thịnh vượng và nghèo đói].”

Acemoglu: Chính xác. Nếu bạn nghĩ về cách mạng Ả-rập, tôi cho rằng có một số vấn đề trung tâm, và một số trong đó là trọng tâm của cuốn sách này, một số khác là trọng tâm của cuốn sách trước, "Economic Origins of Dictatorship and Democracy", cũng như cuốn sách mới.

Điều đầu tiên, mà chúng tôi rất chú trọng trong cuốn sách này, là các xã hội này không chỉ độc tài ở phương diện họ cấm đoán các cuộc bầu cử. Họ là những xã hội độc tài theo một cách rất đặc thù, nhưng cũng rất phổ biến trên thế giới, đó là một nhóm nhỏ trong xã hội kiểm soát cả quyền lực chính trị lẫn tài nguyên kinh tế.

Như thế, nếu bạn nhìn vào các xã hội từ Tunisia tới Ai Cập, từ Syria tới Bahrain hay Libya, một nhóm nhỏ gồm cách thành phần ưu tú chiếm giữ quyền lực chính trị, giới hạn khả năng lên tiếng của gần như tất cả những người khác trong xã hội về chính trị, và họ sử dụng quyền lực chính trị của mình để phân bổ tài nguyên kinh tế của quốc gia cho họ và chỉ họ mà thôi.

Ở Libya thì điều này khá rõ ràng. Ở Syria, điều này bây giờ cũng rõ ràng; các tờ báo đã giải thích chi tiết cách mà thiểu số Alawite nắm giữ không chỉ các vị trí kinh tế béo bở, mà cả các vị trí tối cao trong quân đội và chính quyền. Ở Bahrain, vấn đề cũng rõ với nhóm thiểu số Sunni. Ở Tunisia hay Ai Cập, tình hình có vẻ mềm mỏng hơn, theo cách là nhiều nhóm lợi ích được ưu đãi có quan hệ chặt chẽ với những nhóm thân hữu của Mubarak hay Ben Ali. Và ở những quốc gia này, quân đội và lực lượng an ninh trên thực tế đã tìm mọi cách ngăn cản những nỗ lực dân chủ hóa.

Hậu quả, có lẽ không làm chúng ta ngạc nhiên, là nếu bạn có một hệ thống chính trị nơi mà một nhóm nhỏ nắm quyền lực chính trị để đạt quyền lợi kinh tế của riêng nó, thì phát triển kinh tế cũng rất đáng thất vọng. Nó không khuyến khích công nghệ mới đi vào; nó không cho người ta sử dụng tài năng của mình; nó không cho kinh tế thị trường hoạt động; nó không tạo động lực cho phần lớn dân số; và trên hết, nó cổ vũ những người nắm quyền đè nén những hình thức sáng tạo hay thay đổi kinh tế bởi vì họ lo ngại đó sẽ là mối đe dọa tới sự ổn định của họ.

Và như thế kết quả là một phần lớn dân số bị loại khỏi quyền lên tiếng chính trị, và họ bị loại khỏi quyền lực kinh tế và chất lượng cuộc sống của họ cũng không được cải thiện vì không có tăng trưởng kinh tế đủ mạnh.

Có một số ngoại lệ, ví dụ như Tunisia và Ai Cập có chứng kiến một số thành tựu kinh tế. Họ có phát triển về mặt giáo dục phổ cập trong vòng 20 năm gần đây. Nhưng nhìn chung, đại đa số trong xã hội cảm thấy họ không được gì nhiều từ sự cải thiện này, và họ họ có rất ít niềm tin rằng hệ thống chính trị sẽ phục vụ quyền lợi của họ.

Vậy, cần phải làm gì? Vâng, phần lớn thời gian, câu trả lời là không làm gì được cả, bởi vì một hệ thống chính trị như thế được cấu tạo và tồn tại chính là để từ chối quyền lực và tiếng nói của số đông. Nếu đa số có quyền lực thực sự thì hệ thống như vậy đã không thể tồn tại - giống như một chế độ nô lệ đã không thể tồn tại nếu 90% nô lệ thực sự có quyền cất tiếng nói.

Nhưng 90% này có lợi thế số đông to lớn nếu họ được tổ chức - ví dụ như ở Syria, khi xã hội do nhóm Alawites cai trị nhưng đây là nhóm thiểu số. Vì thế sẽ là rất khó để giữ số đông này trật tự trong thời gian dài. Đặc biệt là khi có những bất ổn và những mồi lửa kích thích, ví dụ như ngòi lửa tới từ Tunisia. Ở phần còn lại của Trung Đông, người ta bắt đầu tổ chức nhau lại và giải quyết vấn đề hành động tập thể. Họ đã đưa ra những yêu cầu thực sự tới những người nắm giữ quyền lực.

Và những yêu cầu đó là gì? Những người bước xuống quảng trường Tahrir thực sự muốn có những thay đổi sâu rộng và cơ bản. Họ muốn thay đổi sâu rộng và cơ bản một phần vì lý do kinh tế. Nhưng đồng thời, tôi nghĩ, nếu bạn đọc các blog và những bài họ viết, rõ ràng họ cũng nghĩ những thay đổi cơ bản chỉ có thể đến từ thay đổi chính trị. Trên thực tế, ngay từ đầu, rất nhiều thảo luận và tranh luận về "cải tổ hay không cải tổ" đã tập trung vào thay đổi chính trị.

Như thế, bước đi đầu tiên của chính quyền Mubarak là nói: "OK, được rồi, các bạn muốn cải cách? Chúng tôi sẽ cho các bạn cải cách. Hãy cứ yên tâm về nhà đi!". Và phản ứng của những người ở quảng trường Tahrir là: "Không, ông điên à, nếu chúng tôi về nhà, ông sẽ lại tiếp tục duy trì hệ thống như trước đây".

Đây là lý thuyết chính, là yếu tố quan trọng nhất trong lý thuyết mà Jim và tôi đã phát triển trong cuốn "Economic Origins of Dictatorship and Democracy". Vấn đề này cũng được bàn đến một phần nào đó trong cuốn "Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại". Nếu bạn có thể giải quyết được vấn đề hành động tập thể và đưa ra một số yêu cầu, thì những hứa hẹn thay đổi hay biện pháp kinh tế hay cải tố chính trị trong tương lai là chưa đủ. Bởi nếu mọi người về nhà và dừng hành động tập thể (như tập trung ở quảng trường Tahrir) lại thì ngày mai, cái động lực để chính phủ thực sự cải tổ kinh tế và thay đổi thể chế chính trị sẽ biến mất.

Và đó là điều mà những người biểu tình ở quảng trường Tahrir đang làm: "Không, chúng tôi không tin ông. Nếu chúng tôi trở về nhà, ông sẽ lại tái tạo cái hệ thống cũ". Cách duy nhất để đảm bảo những cải cách được thực hiện là thay đổi sự phân bổ quyền lực chính trị và khiến cho những cải cách có hiệu lực ngay lập tức. Đó là điều mà những người ở quảng trường Tahrir muốn.

Do đó, ở mức độ nào đó, chúng tôi hiểu qua lăng kính của lý thuyết này, rằng các động lực tương tác ra làm sao, tại sao các yêu cầu lại được đưa ra và tại sao giới cầm quyền lại cố gắng đưa ra những nhượng bộ, và tại sao họ lại không thành công khi dân chúng đòi hỏi những cải cách chính trị sâu rộng hơn.

Câu hỏi lớn là: Liệu đây sẽ là cuộc cách mạng chính trị giống như cuộc Cách Mạng Vinh Quang ở Anh Quốc, tạo ra một tiến trình cơ bản để thay đổi hệ thống chính trị và kinh tế một cách tương ứng? Đó chính là cuộc cách mạng cần thiết, đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển của các quốc gia. Đó là một trong những tranh luận chúng tôi đưa ra.

Hay là nó sẽ là một dạng cách mạng như Cuộc Cách Mạng Tháng Mười của người Bolshevik, hay như những phong trào độc lập ở khu vực Châu Phi hạ Sahara vào những năm 1960, khi mà có sự thay đổi quyền lực chính trị, nhưng nó chỉ chuyển giao từ tay một nhóm này sang một nhóm khác, để rồi nhóm đó lại tạo ra hệ thống chính trị như cũ và bắt đầu một tiến trình bóc lột nhân dân giống hệt trước đây?

Chính quyền Bolshevik đương nhiên là khác biệt với Nga Hoàng (Romanovs), nhưng họ đã tạo ra một hệ thống bóc lột thậm chí còn hơn cả chế độ Nga Hoàng. Nhiều lãnh đạo độc lập của các quốc gia thuộc Châu Phi hạ Sahara, từ Nkrumah đến Mugabe đến Kenyatta, tất cả rõ ràng đều gắng chí đánh đuổi dân da trắng khỏi đất nước. Và họ có những yêu cầu rất chính đáng, giống như người dân Ai Cập ngày hôm nay, nhưng hệ thống mà họ tạo ra thì hoặc bị tha hóa thành cái gì đó rất tồi tệ, hoặc chính họ tạo ra những hệ thống còn kinh khủng hơn, ví dụ như Mugabe đã làm khi ông này đập tan chế độ phân biệt chủng tộc kinh khủng của Ian Smith để rồi tạo ra một thể chế khác không kém phần khủng khiếp.

Trước đó, vào những năm 1960, Nkrumah lên nắm quyền ở Ghân, và ở Siera Lêon, Margai lên nắm quyền. Margai tái tạo một hệ thống độc tài giống như cũ. Nó có lẽ chỉ hơn hệ thống cai trị của Anh Quốc một chút xíu, như sau đó Margai bị thay thế bởi người anh em cùng cha khác mẹ, và sau nữa là Siaka Stevens vào năm 1967. Stevens đã khiến mọi thứ trở nên tồi tệ hơn rất nhiều, nhưng mọi nguồn gốc là bắt đầu từ những gì Margai đã làm. [Ông này đã] chỉ lên nắm hệ thống cai trị mà người Anh tạo tạo ra trước đó, và dùng nó để đạt mục đích chính trị và kinh tế của riêng mình. Dưới thời Stevens, cả hệ thống này đã sụp đổ.

Vậy nên không có gì đảm bảo rằng một phong trào cách mạng sẽ chuyển biến thành một cuộc cách mạng chính trị sâu rộng, một sự thay đổi lớn hơn nhiều so với một cuộc đảo chính, nơi mà một nhóm này tiếm quyền lãnh đạo của một nhóm khác. Và một lần nữa, đó là một phần của cuốn Tại Sao Có Quốc Gia Lại Thất Bại là nhằm giải thích các điều kiện mà một cuộc cách mạng có thể diễn ra, và diễn giải những vết cắt dài của lịch sử và những loại hình thể chế mà chúng ta thấy quanh ta dưới ánh sáng của lý thuyết này.

Nguồn: https://www.danluan.org/tin-tuc/20120220/daron-acemoglu-tai-sao-co-quoc-gia-lai-that-bai