Biên dịch: Lê
Hoàng Giang
Chủ nghĩa tự do đã
chết. Hay ít nhất thì cũng đang bị tròng dây vào cổ. Mặc dù đã đứng trên đỉnh
vinh quang từ cách đây một phần tư thế kỉ, khi nền dân chủ tự do dường như đã
chiến thắng dứt khoát trước những xứ thiên đường độc tài đẫm máu, song giờ đây
chủ nghĩa tự do đang bị tấn công từ cả bên trong lẫn bên ngoài.
Chủ nghĩa dân tộc
& chủ nghĩa chuyên quyền, được trợ đỡ bằng công nghệ, đã cùng nhau thiết đặt
những hình thức kiểm soát & thao túng mới lên loài người, vì sau cùng thì sự
mềm yếu của loài người trước lòng tham, định kiến, ngu xuẩn, chi phối, phục
tùng, và sợ hãi đâu có biến mất sau khi Bức tường Berlin sụp đổ.
Khi Chủ nghĩa Cộng
sản sụp đổ, khi những xã hội khép kín buộc phải mở cửa, khi kỉ nguyên toàn cầu
hóa nhanh chóng bắt đầu, và khi Hoa Kỳ giành được danh hiệu “siêu cường quốc”
(“hyperpower”), thì như Francis
Fukuyama lập luận vào năm 1989, sẽ là hợp lý nếu tin rằng “Thắng lợi của
phương Tây, của tư tưởng phương Tây, đã được thể hiện rõ
ràng trước hết là qua việc đã hoàn toàn chẳng còn lý thuyết có hệ thống nào có
thể thay thế được Chủ nghĩa Tự do phương Tây”. Do vậy, theo Fukuyama, điểm kết
thúc của lịch sử đã được đánh dấu bằng “sự phổ biến hóa nền dân chủ tự do
phương Tây như là hình thức chính thể cuối cùng của loài người”.
Lập luận này là
khá hợp lý. Hàng trăm triệu người bị nô dịch trong đế chế Xô-viết đã được
giải phóng. Họ biết – tất cả đều biết – là hệ thống nào hiệu quả hơn. Vấn đề là
loài người luôn luôn chỉ giữ lấy được lý trí trong thời gian ngắn.
Nhìn lại lịch sử
loài người, ta sẽ thấy rằng thử nghiệm dân chủ tự do – với niềm tin xuất phát từ
thời đại Khai Sáng cho rằng cá nhân có những quyền bất khả xâm phạm nhất định
cho phép họ tự do kiến tạo nên vận mệnh của mình bằng cách biểu đạt ý chí – chỉ
kéo dài chốc lát. Phần lớn thời gian còn lại trong lịch sử là thời đại của quyền
lực tối thượng bất khả kháng, của đặc quyền tối cao do Chúa ban, của sự cai trị
và bị trị, và của sự khuất phục trước cái mà Isaiah Berlin gọi là “những lực lượng
mù quáng huyền ảo phản lý trí”.
Những lực lượng
phản lý trí như thế ngày nay hiện diện khắp nơi – ở nước Mỹ của Donald Trump, ở
nước Pháp của Marine Le Pen, ở nước Nga của Vladimir Putin, ở phần lớn Trung
Đông, ở Bắc Triều Tiên. Chính thể đại diện với nền pháp quyền đã trở nên chán
ngắt trong thời đại chìm ngập trong những hình ảnh hoành tráng về quyền uy và bạo
lực lưu truyền qua mạng xã hội hay game online.
Berlin, rất lâu
trước Fukuyama, đã nhận ra một yếu điểm tiềm ẩn của chủ nghĩa tự do. Trong cuốn
“The Crooked Timber of Humanity” [tạm dịch: Thanh gỗ cong của nhân loại],*
ông đã viết: “Lời thuyết giảng của chủ nghĩa tư do, trong đó đề xướng những cơ
chế nhằm ngăn cản người ta làm hại lẫn nhau, tạo điều kiện cho từng nhóm người
có thể đạt được những mục đích cụ thể, độc nhất, riêng biệt của nhóm mà không
xâm hại quá mức đến những mục đích của nhóm người khác, thì không phải là một
tiếng thét lâm trận đủ nhiệt huyết để kêu gọi người ta hi sinh quên mình và làm
nên kỳ tích”.
Không, nhưng giống
như những người soạn thảo Hiến pháp Hoa Kỳ hiểu rõ, những cơ chế lấy cảm hứng từ
chủ nghĩa tự do như thế là cách tốt nhất để người dân có thể phòng vệ lâu dài trước
ách bạo quyền chuyên chế.
Tuy nhiên, tự do
đòi hỏi một số thứ nhất định. Chủ nghĩa tự do đòi hỏi phải chấp nhận những khác
biệt giữa con người với nhau, và điều hòa những khác biệt đó thông qua các thể
chế dân chủ. Nó đòi hỏi phải chấp nhận hàng loạt những thực tế có thể xung khắc
với nhau. Trong thời đại khoa trương và la ó, thời đại phân hóa và gièm pha, thời
đại mà chính trị bị mang ra mua bán và phải phục tùng một cách xảo quyệt trước
lĩnh vực giải trí giả dối, thì sự trỗi dậy của Trump chẳng có gì đáng ngạc
nhiên, mặc dù rất đáng sợ.
Chẳng có gì khó
hiểu khi Putin chết mê hắn. Nền độc tài chuyên chế Nga hoàn toàn dựa vào cái vẻ
bề ngoài uy quyền hầm hố và sự xu nịnh của đám đông được bợ đỡ qua truyền thông
của một nhân vật có dáng dấp Sa Hoàng. Berlin nhận thấy có “phần đúng” trong
quan điểm của học giả bảo thủ Joseph de Maistre rằng “ham muốn được tự dâng hiến
bản thân, được chịu đựng, được vái lạy một quyền uy, hay đúng ra là một quyền lực
cao hơn, bất kể khi nào, và ham muốn được thống trị, được thể hiện uy quyền, được
theo đuổi quyền lực vì bản thân quyền lực” là những thế lực mà “trong lịch sử
thì mạnh không kém gì ham muốn hòa bình, thịnh vượng, tự do, công lý, hạnh
phúc, bình đẳng”.
Và vì thế nên lịch
sử không kết thúc. Nó cứ lặp đi lặp lại mà thôi.
Thất bại to lớn
của Mùa Xuân Arab – phong trào tự do lớn nhất kể từ năm 1989, một nỗ lực tự
giành quyền của các dân tộc Arab – là do nhiều nguyên nhân, nhưng nguyên nhân
chính là do không có thành phần nào trong các xã hội Arab, từ Ai Cập đến Libya,
có tư tưởng tự do chủ nghĩa. Thậm chí một quốc gia có tầng lớp trung lưu đông đảo
như Ai Cập cũng chưa sẵn sàng chấp nhận điều hòa những quan điểm khác nhau
thông qua các thể chế dân chủ. Thế là quyền lực lại rơi vào tay tướng lĩnh quân
sự, và những người theo chủ nghĩa Hồi giáo – ngay cả những người trung dung
trong số đó – đều bị kết án tù đày hoặc còn tệ hơn.
Ở Nga, và giờ
thì ở những nước từ Hungary đến Ba Lan, và ở Trung Quốc, những hình thức chuyên
quyền đang trỗi dậy và chủ nghĩa tự do (hay thậm chí là tự do hóa ở mức khiêm tốn)
đều đang thoái lui. Ở Trung Đông, Nhà nước Hồi giáo đang che phủ cái bóng khổng
lồ và số hóa của nó lên mọi thứ. Ở những xã hội phương Tây, đang loay hoay với
bất bình đẳng ngày càng gia tăng (kinh tế học tân tự do cũng đã hủy hoại hết những
phẩm chất của chủ nghĩa tự do), thì những cuộc đàm thoại, tranh luận ở các trường
đại học hay nói nhảm trên mạng xã hội về chính trị đều cho thấy có sự mất kiên
nhẫn trước những quan điểm trái chiều, có sự bất dung nạp và miễn cưỡng không
muốn thỏa hiệp, những thứ vốn là thiết yếu để một nền dân chủ tự do có thể tồn
tại.
Đe dọa cho những
xã hội tự do chủ nghĩa phương Tây nằm ở cả bên ngoài lẫn bên trong. Chủ nghĩa tự
do có thể là một tiếng thét lâm trận yếu ớt, nhưng lại vô cùng ý nghĩa đối với
phẩm cách loài người.
Roger Cohen là
nhà báo & tác giả, hiện đang làm việc cho The New York Times.
Nguồn: http://nghiencuuquocte.org/2016/04/19/cai-chet-cua-chu-nghia-tu-do/