Die Welt: Năm
1989 trong một tiểu luận nổi tiếng, ông đã trình bày quan điểm về “sự cáo chung
của lịch sử”. Hồi đó ông viết: “Chúng ta đang chứng kiến không chỉ là sự chấm dứt
Chiến tranh Lạnh hay sự chuyển đổi sang một giai đoạn đặc biệt của lịch sử hậu
chiến, mà là sự cáo chung của lịch sử theo nghĩa: là điểm cuối của quá trình tiến
hóa của loài người về mặt thức hệ và là điểm cuối của sự phổ quát hóa nền dân
chủ phóng khoáng kiểu phương Tây như là hình thức chính quyền tối hậu do con
người tạo ra.” Điều gì còn đứng vững sau 20 năm? Điều gì không? Điều gì đã thay
đổi?
Francis Fukuyama: Lập luận
nền tảng – nền dân chủ phóng khoáng là hình thức chính quyền tối hậu – vẫn còn
đúng về cơ bản. Đúng là có một số mô hình kiểu khác, ví dụ như mô hình Cộng hòa
Hồi giáo Iran hay mô hình chế độ chuyên quyền Trung Quốc. Tuy nhiên tôi không
nghĩ có nhiều người tin rằng các hình thức này của nền văn minh lại vượt trội
hơn các hình thức ở châu Âu, ở Hợp chúng quốc Hoa Kỳ, ở Nhật Bản hay ở các nền
dân chủ phát triển khác – những xã hội đó cho dân chúng một mức sống sung túc
hơn và nhiều tự do cá nhân hơn. Vấn đề không phải là liệu nền dân chủ phóng
khoáng có phải là một hệ thống hoàn hảo, hoặc chủ nghĩa tư bản có được miễn nhiễm
khỏi mọi vấn đề hay không. Rốt cuộc thì vì sự thất bại của thị trường không được
điều tiết mà chúng ta đang bị rơi vào cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu hiện
nay. Vấn đề đáng đặt ra là, trong 20 năm qua, có xuất hiện một hình thức chính
quyền nào tốt hơn thể chế dân chủ phóng khoáng không? Câu trả lời là không. Tiểu
luận được các vị nhắc đến ở trên, tôi viết vào mùa đông 1988/89, một thời gian
ngắn trước khi Bức tường Berlin sụp đổ.
Tôi viết tiểu luận đó vì theo
tôi, chủ nghĩa bi quan về văn minh, vốn đặc trưng cho não trạng của chúng ta do
hệ quả khủng khiếp của lịch sử thế kỷ 20 với các cuộc diệt chủng, các trại tù
khổ sai Gulag và các cuộc chiến tranh thế giới, không khớp với bức tranh tổng
thể. Thực tế có nhiều xu hướng tích cực trên thế giới, trong đó có sự lan rộng
của dân chủ tới những nơi mà trước đó độc tài ngự trị. Sam Huntington gọi đó là
“làn sóng thứ ba”. Nó bắt đầu từ những năm 1970 ở Nam Âu, khi Tây Ban Nha và Bồ
Đào Nha trở thành các nước dân chủ. Trừ Cuba, thời của các chế độ độc tài cũng
đã chấm dứt trên toàn châu Mỹ Latinh. Và cuối cùng là sự sụp đổ Bức tường
Berlin và mở cửa Đông Âu. Tại Nam Triều Tiên và Đài Loan, chế độ dân chủ đã thế
chỗ các chế độ chuyên quyền. Từ 80 nhà nước dân chủ những năm 1970, sau 20 năm
đã hình thành 130 hoặc 140 nhà nước dân chủ. Tất nhiên không phải tất cả đều đứng
vững.
Hôm nay chúng ta đang trải qua một
giai đoạn suy thoái dân chủ. Có những bước tụt lùi, ở những nước quan trọng như
Nga, chúng ta chứng kiến sự trở lại của một hệ thống chuyên quyền tệ hại, không
có luật pháp hay nguyên tắc gì, ở Venezuela hoặc vài nước Mỹ Latinh khác với
các chính phủ dân túy cũng vậy. Làn sóng dân chủ đã dâng cao đến mức có thể.
Bây giờ nước đang rút xuống ở chỗ này chỗ kia. Nhưng điều đó không có nghĩa rằng
xu hướng sớm muộn sẽ tiến tới dân chủ là không còn nữa.
Die Welt: Luận
điểm quan trọng nhất chống lại ông là từ Samuel Huntington. Ông ấy nói về một
“cuộc chiến giữa các nền văn hóa”. Sau Chiến tranh Lạnh thì văn hóa và tôn giáo
trở thành những điểm gây mâu thuẫn chính. Trong mắt nhiều người thì sự kiện
11/9 là bằng chứng xác nhận điều đó.
Fukuyama: Sự
khác biệt giữa Huntington và tôi đã bị phóng đại. Tôi có viết một cuốn sách
nhan đềKhổng giáo và kinh tế thị trường. Mâu thuẫn giữa các nền văn hóa,
trong đó tôi trình bày quan điểm rằng văn hóa là một trong những yếu tố then chốt
của thành công kinh tế. Tôi không hề phủ nhận văn hóa có ý nghĩa quyết định. Vấn
đề là, liệu những tính chất văn hóa đặc thù đó có ăn sâu đến mức chúng khiến
cho sự hiện diện của những giá trị phổ quát hoặc việc xích lại giữa các giá trị
là bất khả hay không.
Ở đây tôi có quan điểm khác. Luận
điểm của Huntington là: dân chủ, chủ nghĩa cá nhân và quyền con người không có
tính phổ quát, mà là những phản ánh của nền văn hóa có cội rễ từ Thiên Chúa
giáo phương Tây. Xét về lịch sử thì điều đó đúng, nhưng các giá trị này đã vượt
thoát khỏi nguồn cội của chúng. Chúng đã được tiếp nhận bởi các xã hội có truyền
thống văn hóa hoàn toàn khác nhau. Hãy nhìn vào Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc,
Indonesia. Các xã hội có nguồn gốc văn hóa hoàn toàn khác nhau này đã chấp nhận
các giá trị đó, không phải vì Mỹ cũng đã làm thế, mà vì chúng hoạt động hiệu quả.
Điều đó tạo ra một bộ máy chính quyền có khả năng chịu trách nhiệm. Nó cho phép
các xã hội có thể loại bỏ người cầm quyền nếu có gì đó trục trặc. Đó là một lợi
thế khổng lồ của các xã hội dân chủ mà các xã hội chuyên quyền, như Trung Quốc
chẳng hạn, không có được.
Tạm thời thì Trung Quốc được cái
ân huệ là có các nhà lãnh đạo nhiều năng lực. Nhưng trước đó thì Trung Quốc có
Mao Trạch Đông. Thiếu một hình thức ràng buộc trách nhiệm kiểu dân chủ
thì không gì có thể ngăn cản một Mao Trạch Đông mới lại xuất hiện. Những vấn đề
như tham nhũng hoặc sự thất bại của các chính phủ có thể được giải quyết dễ
dàng hơn nhiều trong một nền dân chủ. Để duy trì một xã hội thịnh vượng và
thành công, vai trò cơ bản thuộc về những cơ chế chuyển đổi quyền lực và ràng
buộc trách nhiệm của chính quyền thể hiện qua luật pháp và định chế.
Die Welt: Huntington
lập luận rằng phương Tây hóa và hiện đại hóa không đồng nghĩa với nhau. Một nhà
nước hiệu quả, đô thị hóa, giáo dục, kinh tế thị trường hay sự hình thành của một
tầng lớp trung lưu vẫn có thể có được mà không cần phải thế tục hóa hoặc du nhập
các chuẩn mực dân chủ. Ở Trung Quốc người ta vẫn thấy tinh thần Khổng tử bàng bạc
giữa các cao ốc. Và ở Thổ Nhĩ Kỹ, một đảng Hồi giáo đang lãnh đạo một nhà nước
thế tục. Liệu trong tương lai, xu hướng “hiện đại hóa không theo kiểu phương
Tây”cũng dễ xảy ra y hệt như xu hướng Tây phương hóa thông qua toàn cầu hóa?
Fukuyama: Theo
nhìn nhận của tôi thì có ba yếu tố then chốt cho sự hiện đại hóa chính trị. Thứ
nhất: sự hiện đại hóa nhà nước như một thiết chế bền vững, hiệu quả và không phụ
thuộc vào cá nhân con người; thiết chế này có khả năng thực thi luật pháp ngay
cả trong các xã hội phức tạp. Huntington đã tập trung vào luận điểm này. Nhưng
theo tôi thì còn hai yếu tố nữa.
Đó là, thứ hai: tính nhà nước
pháp quyền, khiến cho quyền lực nhà nước bị khống chế bởi một hệ thống luật
pháp hợp hiến. Nói cách khác là: môt đảng cầm quyền không thể muốn làm gì thì
làm. Và thứ ba: một hình thức ràng buộc trách nhiệm của chính quyền. Có thể
Huntington sẽ nói rằng, chế độ nhà nước pháp quyền và sự ràng buộc trách nhiệm
của chính quyền là những giá trị phương Tây. Tôi cho rằng những xã hội không phải
phương Tây đã tiếp nhận những giá trị này từ kinh nghiệm mà chính họ đã trải
qua. Không có những giá trị này thì không thể có hiện đại hóa đúng nghĩa. Thực
tế thì đây thậm chí còn là những giá trị bổ trợ cho nhau, cần thiết cho nhau.
Nếu chỉ nhìn vào một nhà nước có
năng lực và coi đó như bằng chứng cho sự hiện đại hóa chính trị, thì một hình
thức cai trị hiệu quả kiểu bạo chúa cũng được coi như vậy. Rõ ràng kiểu “chính
phủ mạnh” và một sự thịnh vượng nhất định vẫn có thể xuất hiện một thời gian
dài trong các xã hội chuyên quyền. Đó là điều mà Trung Quốc đang làm. Tuy nhiên
tôi hoàn toàn tin rằng sự thịnh vượng này sẽ không thể kéo dài lâu. Thiếu nhà
nước pháp quyền và hệ thống ràng buộc trách nhiệm của chính quyền, người dân
Trung Quốc sẽ không bao giờ cảm thấy an toàn cho bản thân trong sinh hoạt. Thiếu
ba yếu tố của hiện đại hóa đó, họ sẽ không bao giờ đạt tới cấp độ phát triển tiếp
theo. Tệ tham nhũng và sự thiếu vắng một chính quyền chính danh do dân bầu ra sẽ
ngăn họ phát triển, chưa kể thậm chí còn dẫn tới bạo loạn.
Die Welt: Liệu
sự ràng buộc trách nhiệm của chính quyền có cần đến các chuẩn mực dân chủ như ở
châu Âu hay ở Mỹ hay không?
Fukuyma: Có một
hình thức ràng buộc trách nhiệm của chính quyền mà không cần đến bầu cử, đó là
giáo dục đạo đức cho các nhà cai trị. Khổng giáo dạy vua phải có trách nhiệm với
thần dân như với chính mình. Không phải ngẫu nhiên mà những thử nghiệm hiện đại
hóa thành công nhất trong các chế độ chuyên quyền lại diễn ra ở các xã hội Khổng
giáo Đông Á. Nhưng rốt cuộc thì như thế vẫn chưa đủ. Vấn đề “hôn quân” vẫn
không thể giải quyết bằng tình cảm đạo đức. Và trong nhiều thế kỷ, Trung Quốc
đã có không ít hôn quân. Không có sự ràng buộc trách nhiệm định kỳ theo bầu cử
thì không thể có trách nhiệm thực sự.
Die Welt: Một
số trí thức Trung Quốc cho rằng sự trỗi dậy của Trung Quốc sẽ đưa nước này
thành thủ lĩnh trong một thế giới hậu Mỹ, và cuộc tranh luận về chế độ chuyên
quyền hay chế độ dân chủ cùng đồng nghĩa với tranh luận về cai trị tốt hay cai
trị tồi.
Fukuyama: Tôi
không tin như vậy. Thiếu sự ràng buộc trách nhiệm thì không thể có những chính
phủ tốt được. Tất cả những thứ khác chỉ là ảo tưởng nguy hiểm.
Nguồn: http://www.talawas.org/?p=12880
