Biên dịch: Trần Anh Hòa | Hiệu
đính: Lê Hồng Hiệp
Trong chuyên luận năm 1970 Lối thoát, Tiếng
nói, và Lòng trung thành của mình, Albert Hirschman đã xem xét ba
lựa chọn mà người ta có thể sử dụng để ứng phó với sự không hài lòng với các tổ
chức, doanh nghiệp, và nhà nước: họ có thể bỏ đi, đòi hỏi thay đổi, hoặc nhượng
bộ. Trong 45 năm từ khi xuất bản cuốn sách của mình, khuôn khổ phân tích của
Hirschman đã được áp dụng một cách hữu ích trong một loạt các bối cảnh vô cùng
rộng lớn. Cũng như vậy, việc sử dụng nó để hiểu được nền chính trị Nga hiện nay
đem lại những góc nhìn sâu sắc quan trọng.
Trong năm 2011-2012, nhiều người dân
Nga có giáo dục tốt, và tương đối giàu có, đã xuống đường đòi được dân chủ thực
sự, hy vọng sử dụng “tiếng nói” của mình để thay đổi hệ thống từ bên
trong. Nhưng Vladimir Putin, người từng nhận được lượng phiếu bầu lớn để trở lại
nhiệm kỳ tổng thống thứ ba, đã không lắng nghe; mà thay vào đó, ông gia tăng sự
đàn áp.
Vì vậy, khi Putin xâm lược và thôn
tính Crimea vào năm ngoái, những người bất đồng chính kiến công khai hoặc thầm
lặng có hai lựa chọn còn lại: “thoát ra” (bằng cách di cư hoặc rút vào đời sống
riêng tư) hoặc bày tỏ “lòng trung thành” (qua việc thể hiện sự phục tùng
chủ động hoặc thụ động). Với tỷ lệ tán thành Putin thường xuyên vượt quá 80%,
có vẻ như hầu hết người dân Nga đã lựa chọn giải pháp thứ hai (lòng trung
thành).
Nhưng, rất giống thời Liên Xô, phần lớn
bộ phận “trung thành” này gồm những người hoài nghi – chưa kể đến những người
muốn rút lui khỏi đời sống công dân – những người buộc phải tranh luận về các vấn
đề chính trị trong bếp hoặc trong các nhóm chuyện phiếm. Trong khi đó, một số
chuyên gia kinh tế và chính trị lại tạo ra các cộng đồng không chính thức để
phát triển các đường hướng cho những cải cách khả dĩ trong trường hợp chế độ hiện
tại sụp đổ.
Những tương đồng với thời Liên Xô khác
cũng đang lộ diện. Càng ngày sự ủng hộ thụ động dành cho Putin và các chính
sách của ông không còn đủ nữa; chế độ đòi hỏi biểu lộ sự chấp thuận toàn tâm
toàn ý, trong khi lại áp đặt các quy tắc về hành vi được chính phủ chấp thuận.
Việc này gợi nhớ lại quan sát của nhà
khoa học chính trị Zbigniew Brzezinski của Mỹ trong những năm 1950 rằng các chế
độ toàn trị (ngược lại với các chế độ chuyên chế) áp đặt cả những cấm cản và mệnh
lệnh lên người dân. Ellendea Proffer Teasley lặp lại quan điểm này trong cuốn hồi
ký bằng tiếng Nga của bà “Brodsky Among Us” (Brodsky Trong Chúng ta),[1] nhận xét rằng các hệ thống độc tài
toàn trị không những đòi hỏi sự phục tùng mà còn cả sự tham gia của người dân
(vào các hoạt động do chính quyền tổ chức).
Sự bắt buộc này nghĩa là gì ở nước Nga
đương đại? Chiếc ô-tô của bạn –một chiếc Mercedes của những người tương đối
giàu có chẳng hạn – thì phải gắn một chiếc nơ kiểu Thánh George, một biểu tượng
mới được tạo ra để tượng trưng cho chiến thắng của nước Nga trong Thế Chiến II.
Bất cứ ai trong quân đội, các cơ quan an ninh mật, hoặc cơ quan thực thi pháp
luật, không được đi du lịch nước ngoài, trong khi các giáo sư ở một số trường đại
học công lập phải xin phép nếu muốn tham dự hội thảo và hội nghị ở nước ngoài.
Các giáo viên phải đưa Crimea vào bản đồ nước Nga, và nhân viên của các công ty
nhà nước có nghĩa vụ phải tham gia vào các cuộc tuần hành ủng hộ chính phủ.
Việc từ chối tuân theo các đòi hỏi như
vậy có thể gây ra các hậu quả nghiêm trọng, giống như ở thời Xô-viết. Như
Proffer nhận xét, Brodsky đã cố gắng “nổi dậy chống lại nền văn hóa ‘chúng
ta’”, tin rằng “một người không nghĩ cho chính mình, một người chỉ đi
theo nhóm, là một phần cấu trúc xấu xa” của chế độ toàn trị – và ông bị trục xuất
khỏi Liên Xô vào năm 1972. Putin cũng không hề dễ dãi hơn (so với chính quyền
Liên Xô thời đó).
Cách đây mười lăm năm, khi tôi còn phụ
trách một chuyên mục cho Izvestia, tờ báo hàng đầu của Nga hồi đó,
tôi đã viết một bài báo so sánh hệ thống chính trị thời Putin với chế độ
Mussolini ở Ý. Bài báo đã không được đăng – biên tập viên nghĩ rằng những tương
đồng mà tôi đã nêu ra là quá gay gắt. Đáng tiếc là dự đoán của tôi đã tỏ ra
chính xác: Putin đã dựng nên một phiên bản hiện đại của nhà nước kiểu nghiệp
đoàn (corporatist state),[2] áp dụng hầu như toàn bộ công thức của
Mussolini: “mọi thứ đều trong nhà nước; không gì ngoài nhà nước; không gì
chống lại nhà nước.”
Mặc dù hiến pháp Nga trang bị cho hệ
thống chính trị của mình tất cả các đặc điểm của dân chủ, chế độ của Putin lại
thao túng và bóp méo chúng gần như không còn nhận ra được để củng cố quyền lực
của mình. Nó sử dụng truyền thông như một công cụ tuyên truyền, dồn một số rất
ít các cơ quan truyền thông độc lập tới bờ tuyệt chủng. Nó kiểm soát hầu hết
các tổ chức xã hội dân sự, trong khi quy kết những tổ chức mà nó không kiểm
soát được là các “tay chân của nước ngoài.”
Có thể trắng trợn nhất là việc nhà nước
Nga dưới thời Putin đã ép buộc sự huy động chính trị của người dân, bằng cách
coi việc ai không tham gia đồng nghĩa với chống đối chế độ. Trong bối cảnh này,
lựa chọn “lối thoát” của Hirschman – ít nhất là dưới dạng “di cư nội bộ”
– có thể không khả thi như vẻ bề ngoài vì rốt cuộc chế độ sẽ dễ dàng gán cho việc
làm đó là một hành vi phản kháng.
Chắc chắn là người dân Nga vẫn giữ được
quyền tự do rời bỏ đất nước, nghĩa là Putin đã không dựng nên được một nhà nước
độc tài toàn trị hoàn toàn – ít nhất là chưa. Nhưng các tham vọng của chế độ
này là không thể phủ nhận. Có lẽ cách tiếp cận của chế độ hiện hành tốt nhất có
thể được mô tả như là “chủ nghĩa toàn trị lai ghép”.
Nhà lý luận chính trị Hannah Arendt đã
viết, dưới các chế độ toàn trị, nhà nước là lực lượng duy nhất định hình nên điều
kiện của xã hội. Putin có thể chưa đạt tới mức ấy, nhưng chắc chắn ông đang đi
theo hướng đó. Và lịch sử mang lại những lý do tốt để cảnh giác với một đất nước
mà ở đó lòng trung thành với chế độ là chọn lựa duy nhất.
Andrei Kolesnikov là một chuyên viên
cao cấp và chủ nhiệm Chương trình Chính trị nội bộ và Các thể chế chính trị Nga
tại Trung tâm nghiên cứu Carnegie Moscow.
———————-
[1] Brodsky (1940-1996) là một nhà
thơ người Nga. Các tác phẩm của ông bị chính quyên Liên Xô cho là “khiêu dâm và
chống Liên Xô”, đồng thời ông bị kết án là “ăn bám xã hội”, bị tống vào trại
tâm thần 2 lần. Năm 1972 ông bị trục xuất và cuối cùng đến định cư ở Mỹ. Năm
1987 ông được trao giải Nobel Văn học (NHĐ).
[2] Corporatism chỉ cách thức tổ chức
xã hội thông qua các các nhóm lợi ích và tổ chức, đoàn thể lớn dựa trên mẫu số
là lợi ích chung (NHĐ).
Nguồn:http://nghiencuuquocte.org/2015/07/01/nuoc-nga-thoi-putin-chu-nghia-toan-tri-phien-ban-2-0/
