Dani
Rodrik
Biên dịch: Nguyễn Hồng
Nhung | Biên tập: Lê Hồng Hiệp
Năm 2012 sẽ đánh dấu kỷ niệm 100
năm ngày sinh của Milton Friedman. Friedman là một trong những nhà kinh tế học
hàng đầu của thế kỷ 20, từng đoạt giải Nobel vì những đóng góp to lớn đối cho
chính sách tiền tệ và lý thuyết tiêu dùng. Tuy nhiên chủ yếu người ta nhớ tới
ông như một chiến lược gia đã tạo ra hỏa lực tri thức cho những người đam mê thị
trường tự do trong suốt nửa cuối thế kỷ 20, và như một “mưu sĩ” đứng sau sự
chuyển dịch rõ rệt trong các chính sách kinh tế diễn ra sau năm 1980.
Tại thời điểm khi sự ngờ vực về
thị trường đang dâng cao, Friedman đã giải thích bằng thứ ngôn ngữ rõ ràng và dễ
hiểu rằng doanh nghiệp tư nhân là nền tảng của sự thịnh vượng kinh tế. Mọi nền
kinh tế thành công đều được hình thành trên nền tảng tiết kiệm, lao động chăm
chỉ, và sáng kiến cá nhân. Ông phản đối những quy định của chính phủ đã gây trở
ngại cho doanh nghiệp và hạn chế các thị trường. Vai trò của Adam Smith ở thế kỷ
18 là gì thì vai trò của Milton Friedman ở thế kỷ 20 cũng tương tự như thế.
Khi loạt phim tài liệu mang tính
bước ngoặt của Friedman “Free to Choose” (Tự do lựa chọn) được lên sóng vào năm
1980, nền kinh tế thế giới đang đứng trước khó khăn của một chuyển dịch hết sức
quan trọng. Lấy cảm hứng từ tư tưởng của Friedman, Ronald Reagan, Margaret
Thatcher, và các nhà lãnh đạo khác bắt đầu dỡ bỏ những hạn chế và quy định của
chính phủ đã được hình thành qua những thập kỷ trước đó.
Trung Quốc chuyển hướng khỏi kế
hoạch hóa tập trung và cho phép thị trường phát triển mạnh mẽ – trước tiên là ở
sản phẩm nông nghiệp và cuối cùng là hàng hóa công nghiệp. Mỹ Latinh giảm mạnh
những rào cản thương mại và tư nhân hóa những doanh nghiệp thuộc sở hữu nhà nước.
Khi bức tường Berlin sụp đổ vào năm 1989, không ai còn nghi ngờ gì nữa về hướng
mà những nền kinh tế theo mệnh lệnh trước kia sẽ chuyển dịch: đó là về phía các
thị trường tự do.
Tuy nhiên Friedman cũng đã tạo ra
một di sản kém tươi sáng hơn. Với lòng nhiệt thành để thúc đẩy sức mạnh của thị
trường, ông đã vạch ra sự khác biệt sâu sắc giữa thị trường và nhà nước. Thực vậy,
ông khắc họa chính phủ như một kẻ thù của thị trường. Sau đó ông che mắt chúng
ta trước một sự thực hiển nhiên rằng trên thực tế, mọi nền kinh tế thành công đều
mang tính hỗn hợp.
Thật không may, nền kinh tế thế
giới vẫn đang khắc phục hậu quả vì sự mù quáng đó sau cuộc khủng hoảng tài
chính mà nguyên nhân lớn là do việc để các thị trường tài chính vận hành quá tự
do.
Quan điểm của Friedman đánh giá cực
kỳ thấp những điều kiện thể chế tiên quyết của thị trường. Hãy để chính phủ chỉ
đơn giản là tập trung đảm bảo thực thi các quyền sở hữu và các hợp đồng, và rất
nhanh chóng các thị trường sẽ tự tạo nên phép màu. Trên thực tế, kiểu thị trường
mà các nền kinh tế hiện đại cần không phải là tự tạo, tự điều chỉnh, tự ổn định
hoặc tự hợp pháp hóa. Các chính phủ phải đầu tư vào mạng lưới giao thông vận tải
và thông tin liên lạc; chống lại tình trạng bất đối xứng thông tin, các hậu quả
ngoại hiện, và khả năng thương lượng không đồng đều; đồng thời hạn chế hậu quả
của những cuộc khủng hoảng và suy thoái tài chính; cũng như đáp ứng những nhu cầu
của người dân về mạng lưới an sinh và bảo hiểm xã hội.
Thị trường là cốt lõi của nền
kinh tế thị trường, tương tự như chanh là thần phần cốt yếu để pha nước chanh.
Nước chanh tinh khiết gần như là không thể uống được. Để tạo nên một loại nước
chanh ngon, bạn cần pha trộn nước chanh với nước và đường. Tất nhiên, nếu bạn
cho quá nhiều nước vào hỗn hợp, bạn sẽ làm hỏng cốc nước chanh, cũng như việc
chính phủ can thiệp quá nhiều có thể làm rối loạn các chức năng của thị trường.
Bí quyết là không bỏ đi nước hay đường, mà phải lấy đúng tỉ lệ. Hong Kong, nơi
mà Friedman đã nâng tầm lên như một chuẩn mực của xã hội thị trường tự do, vẫn
là một ngoại lệ đối với quy luật nền kinh tế hỗn hợp – và thậm chí chính phủ ở
đó cũng đóng một vai trò lớn trong việc phân phối đất ở.
Hình ảnh mà hầu hết mọi người sẽ
nhớ đến Friedman là một vị giáo sư hay cười, nhỏ nhắn, khiêm nhường, tay cầm một
chiếc bút chì đứng trước những chiếc camera trong bộ phim “Free to Choose” để
minh họa cho sức mạnh của thị trường. Cần tới hàng ngàn người trên khắp thế giới
để tạo nên chiếc bút chì này, Friedman nói – để khai thác than chì, cắt gỗ, lắp
ráp các thành phần và tiếp thị sản phẩm cuối cùng. Không có một quyền lực tập
trung nào phối hợp các hành động này; sản phẩm đó được hoàn thành bởi sự kỳ diệu
của thị trường tự do và hệ thống giá cả.
Hơn 30 năm sau, thêm một đoạn thú
vị của câu chuyện chiếc bút chì xuất hiện (mà thực tế được dựa trên một bài viết
của nhà kinh tế học Leonard E. Read). Hiện nay, hầu hết số lượng bút chì trên
thế giới đều được sản xuất tại Trung Quốc – một nền kinh tế hỗn hợp đặc biệt kết
hợp doanh nghiệp tư nhân và định hướng nhà nước.
Một Friedman hiện đại có thể sẽ
muốn hỏi làm thế nào mà Trung Quốc đã thống trị ngành công nghiệp bút chì, như
đất nước này đã làm ở nhiều lĩnh vực khác. Những nguồn than chì có chất lượng tốt
hơn ở Mexico và Hàn Quốc. Những khu bảo tồn rừng có nhiều hơn ở Indonesia và
Brazil. Đức và Hoa Kỳ sở hữu công nghệ tốt hơn. Trung Quốc có nhiều lao động
chi phí thấp, nhưng điều này cũng tương tự như ở Bangladesh, Ethiopia, cùng nhiều
quốc gia đông dân với thu nhập bình quân thấp khác.
Chắc chắn rằng hầu hết công lao
thuộc về những doanh nhân và người lao động Trung Quốc sáng tạo và chăm chỉ.
Nhưng câu chuyện chiếc bút chì ngày nay sẽ không hoàn chỉnh nếu bỏ qua các
doanh nghiệp nhà nước Trung Quốc, những người đã tạo ra các khoản đầu tư ban đầu
vào công nghệ và đào tạo lao động; các chính sách quản lý rừng lỏng lẻo vốn
giúp duy trì mức giá gỗ rẻ mạt; những khoản trợ giá xuất khẩu hào phóng; và sự
can thiệp của chính phủ vào thị trường tiền tệ, điều đã mang lại cho các nhà sản
xuất Trung Quốc một lợi thế chi phí đáng kể.
Chính phủ Trung Quốc đã trợ cấp,
bảo hộ, và hỗ trợ các doanh nghiệp của mình để đảm bảo công nghiệp hóa nhanh
chóng, nhờ đó làm thay đổi sự phân chia lao động toàn cầu theo hướng có lợi cho
mình.
Bản thân Friedman có thể đã không
hài lòng về những chính sách của chính phủ Trung Quốc. Tuy nhiên hàng chục ngàn
nhân công mà các nhà máy sản xuất bút chì ở Trung Quốc đang sử dụng có lẽ phần
đông vẫn là những nông dân nghèo nếu chính phủ không tạo cho các lực lượng thị
trường một cú hích để đưa ngành công nghiệp này bật lên. Nếu xét thành công của
kinh tế Trung Quốc, thật khó để phủ nhận đóng góp từ các chính sách công nghiệp
hóa của chính phủ nước này.
Vị trí của những người đam mê thị
trường tự do trong lịch sử tư tưởng kinh tế sẽ vẫn vững chắc. Tuy nhiên những
nhà tư tưởng như Friedman đã để lại một di sản không rõ ràng và gây bối rối, bởi
chính những người theo chủ nghĩa can thiệp mới là những người đã thành công
trong lịch sử kinh tế.
Dani Rodrik là Giáo sư ngành Kinh
tế Chính trị Quốc tế tại trường Quản trị Nhà nước John F. Kennedy thuộc Đại học
Harvard. Ông là tác giả của cuốn The Globalization Paradox: Democracy and the
Future of the World Economy và gần đây nhất là cuốn Economic
Rules: The Rights and Wrongs of the Dismal Science.
Nguồn: http://nghiencuuquocte.org/2016/07/12/danh-gia-di-san-tu-tuong-cua-milton-friedman/
