Phan Châu
Trinh là một tấm gương sáng trong phong trào Duy Tân đầu thế kỷ 20. Ông là một
nhà nho yêu nước có nhiều suy nghĩ tiến bộ. Có thể xem ông là người có tư tưởng
dân chủ sớm nhất trong số các nhà nho yêu nước tiến bộ đầu thế kỷ.
Đặc biệt
hơn nữa, ông chọn con đường dấn thân tranh đấu nhưng ôn hòa, bất bạo động. Ông
coi dân chủ cấp bách hơn độc lập và coi việc dùng luật pháp, cai trị quy củ có
thể quét sạch hủ bại phong kiến.
Với tinh
thần yêu nước nồng nàn, suốt đời gắn bó với vận mệnh đất nước, với cuộc sống
sôi nổi, gian khó và thanh bạch, ông xứng đáng để hậu thế ngưỡng mộ, noi theo.
Năm sinh: 1872
Quê quán: Huyện Tiên Phước, phủ Tam Kỳ nay thuộc huyện
Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam
Nước: Việt Nam
Lĩnh vực: Cách mạng, Văn hóa, Giáo dục
A. Cuộc đời
hoạt động:
- Phan Châu Trinh sinh năm 1872 tại
huyện Tiên Phước, phủ Tam Kỳ nay thuộc huyện Phú Ninh, tỉnh Quảng Nam. Thân
sinh là một võ quan nhỏ, từng tham gia phong trào Cần Vương trong tỉnh. Thân
phụ ông mất năm ông mới 13 tuổi.
- Năm 1892, ông đi học và nổi tiếng
học giỏi. Bạn cùng học với ông là Huỳnh Thúc Kháng (kém ông 4 tuổi).
- Năm 1900, ông đỗ Cử nhân.
- Năm 1901, ông đỗ Phó bảng, đồng
khoa với tiến sĩ Ngô Đức Kế và Nguyễn Sinh Sắc.
- Năm 1902, ông vào học Trường Hậu
bổ, sau ra làm Thừa biện Bộ Lễ. Ít lâu sau ông từ quan, hoạt động cứu nước. Ông
kết giao vơi nhiều sĩ phu yêu nước như Huỳnh Thúc Kháng và Phan Bội Châu. Ông
và Phan Bội Châu tâm đắc về nhiệt huyết cứu nước, nhưng ông không tán thành
đường lối của Phan Bội Châu dựa vào Nhật để đấu tranh vũ trang chống Pháp. Ông
cùng các bạn đi khắp Việt Nam cổ vũ đấu tranh và liên kết trí thức, văn sĩ yêu
nước.
- Trong thời gian từ 1902 đế 1905,
Phan Chu Trinh có dịp học những tác phẩm có tư tưởng cách mạng của Jean-Jacques
Rousseau, Montesquieu, Voltaire... Càng tiếp xúc nhiều với các quan trường,
Phan Chu Trinh càng thấy rõ cảnh thối nát , hủ bại trên đường cử nghiệp.
- Năm 1905, ông xuất dương sang Nhật
Bản rồi sang Pháp chủ trương dựa vào Pháp để tiến hành cải cách, thực hiện tự
do dân chủ, lật đổ chế độ phong kiến, làm cho dân giàu, nước mạnh, tiến lên
giải phóng dân tộc.
- Năm 1906, ông bí mật sang Nhật Bản
gặp Phan Bội Châu, khởi xướng Duy tân, cải cách nước nhà. Sau khi về nước, ông ra
sức tuyên truyền chủ trương cải cách của mình và đã trở thành một trong những
người lãnh đạo xu hướng cải lương hồi đầu thế kỷ 20. Ông gửi cho Toàn quyền
Paul Beau một bức thư dài đề ngày 15-8-1906. Trong thư, Phan Châu Trinh chỉ
trích Chính phủ Pháp không lo mở mang khai thác hóa cho dân mà chỉ lo thu thuế
cho nhiều, do đó dân đã khổ càng khổ hơn. Ông đề nghị chính phủ Đông Dương nên
thay đổi thái độ đối với sĩ dân nước Nam, cải tổ mọi chính sách cai trị.
- Bức thư được công bố đã gây tiếng
vang lớn trong nhân dân, công khai nói lên tâm trạng bất mãn của dân chúng và
khẳng định quyết tâm cải biến hiện trạng của đất nước. Bức thư của Phan Chu
Trinh đã có ảnh hưởng rộng lớn trong nhân dân. Ông bắt đầu hoạt động mạnh, hô
hào tổ chức nhiều buổi diễn thuyết tại trường Ðông Kinh Nghĩa Thục. Thực dân
Pháp để ý căm thù và triều đình Huế cũng rất bực tức, quyết tìm cách hãm hại
ông. Nhưng Phan Chu Trinh vẫn không màng đến, ông đứng ra lãnh đạo phong trào
Duy tân, khuyến khích đồng bào mở trường dạy học, lập các hội buôn như Ðông
Kinh Nghĩa Thục, Hồng Hưng Tân, công ty Minh Tân, ông cảm hóa được rất nhiều
nhân sĩ. Phan Chu Trinh lại hô hào thanh niên vận Âu phục, cắt tóc ngắn, ủng hộ
các sản phẩm và hàng nội hóa để giúp cho nền kinh tế trong nước được dồi dào.
Ða số thanh niên trong toàn quốc đã nhiệt liệt hưởng ứng phong trào Duy tân này
.
- Tháng 7-1907, Phan Châu Trinh ra
Hà Nội tham gia giảng dạy ở Đông Kinh nghĩa thục, những buổi diễn thuyết của
ông có rất đông người đến nghe. Ông mở rộng giao du với cả một số người Pháp.
- Năm 1908, vụ Hà thành đầu độc ở Hà
Nội và phong trào chống thuế của nông dân Trung Kỳ nổ ra và bị thực dân Pháp
đàn áp, tháng 4-1908 ông bị bắt tại Hà Nội, tháng 6-1908 bị đày ra Côn Đảo.
- Năm 1910, nhờ Hội Nhân quyền Pháp
can thiệp, ông được trả lại tự do, nhưng bị quản thúc tại Mỹ Tho. Tuy nhiên,
ông viết thư cho Toàn quyền đòi được sang Pháp hoặc trở lại Côn Đảo, nhất định
không chịu cảnh bị giam lỏng ở Mỹ Tho. Nhân dịp có nghị định ngày 31/10/1908
của chính phủ Pháp về việc lập một nhóm giảng dạy tiếng Hán tại Pháp, năm 1911,
chính quyền Đông Dương cử một đoàn giáo dục Đông Dương sang Pháp, có cả Phan
Châu Trinh và con trai là Phan Châu Dật.
- Sang Pháp, ông ở nhà luật sư Phan
Văn Trường, mở một hiệu sửa ảnh, sống thanh bạch (Nguyễn Tất Thành cũng từng
làm việc tại cửa hiệu của ông). Ông tìm cách liên hệ với những người trong Liên
minh Nhân quyền và Đảng Xã hội Pháp. Ông cũng có những cuộc tiếp xúc với các
nhóm Việt kiều và các đảng phái tiến bộ, thảo luận vấn đề độc lập, tự do, dân
chủ.
- Năm 1913, Phan Châu Trinh tập hợp,
chỉnh lý hoàn thiện một số công trình chuyên khảo, chính luận viết bằng chữ Hán
như Trung Kỳ thuế sưu hà trọng..., Đông Dương chính trị luận, Pháp - Việt liên
hiệp hậu chi Tân Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư: Tự tùy bút... Diễn ca tác
phẩm Giai nhân kỳ ngộ.
- Năm 1914, ông lại bị bắt giam vào
ngục San té vì tình nghi có liên hệ với nước Đức. Nhờ sự can thiệp của Đảng Xã
hội Pháp, nên ông mới được thả ra. Thời gian này ông sáng tác Santé thi tập và
chép lại các thơ văn đã làm trước đó.
- Năm 1917, Phan Châu Trinh, Phan
Văn Trường, Nguyễn Tất Thành thành lập Hội người Việt Nam yêu nước tại Pháp.
- Ngày 19/6/1919, ông cùng với Phan
Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền và Nguyễn Tất Thành soạn "Bản Yêu sách của
nhân dân An Nam" gửi cho Hội nghị Versailles, ký tên chung là Nguyễn Ái
Quốc, làm nổ ra "quả bom chính trị" chấn động tại nước Pháp.
- Năm 1920, Phan Châu Trinh hội kiến
với Bộ trưởng Bộ thuộc địa Anbe Sarô đòi hỏi cải cách chính trị ở Đông Dương.
- Năm 1922 khi vua Khải Định sang
Pháp dự đấu xảo Marseille, ông viết một bức thư dài "Thất
điều thư" buộc tội Khải Định 7 điều và khuyên vua về nước gấp,
đừng làm nhục quốc thể (quen gọi là Thất Điều Trần hay Thư Thất Điều).
- Năm 1925, ông về Sài Gòn tiếp tục
hoạt động theo xu hướng cải lương, kêu gọi dân quyền, dân sinh, dân khí. Ông
diễn thuyết hai lần ở Sài Gòn:Đạo
đức và luân lý Đông Tâyvà Quân
trị chủ nghĩa và dân trị chủ nghĩa.
- Năm 1926, Phan Châu Trinh trở bênh
nặng. Ông mất ngày 24/3/1926 tại Sài Gòn. Ngày 4/4/1926, lễ an táng ông được cử
hành hết sức trọng thể theo tinh thần một lễ quốc tang. Lễ vọng điếu thụ tang
được tổ chức hầu khắp các tỉnh thành trong cả nước. Lễ truy điệu để tang ông là
cuộc biểu dương tinh thần dân tộc - dân chủ của phong trào yêu nước lúc bấy
giờ, bất chấp sự ngăn cản của thực dân.
- Sau khi mất, tinh thần yêu nước
của ông vẫn cổ vũ phong trào trong nước, đặc biệt là trong thanh niên, học sinh
đã dấy lên phong trào đấu tranh đòi thả Phan Bội Châu và để tang Phan Châu
Trinh.
B. Quan điểm sáng tác
- Vậy xin cùng nói lời chính cáo
cùng người nước ta rằng: “Không bạo động, bạo động tất chết! Không trông người
nước ngoài, trông người nước ngoài tất ngu! Đồng bào ta, người nước ta, ai mà
ham mến tự do, tôi xin có một vật rất quý báu tặng cho đồng bào, là “Chi Bằng
Học”. (Hiện
Trạng Vấn Đề, báo Đăng cổ Tùng báo 1907, Phan Châu Trinh)
- Nếu chúng ta coi dân chủ là một
nguồn lực, một đặc trưng mà ngay ngày hôm nay trong công cuộc đổi mới của đất
nước, hạt nhân của nó là xác lập một nền dân chủ phù hợp với con đường phát
triển chung của cả nhân loại, thì chúng ta thấy giá trị biết bao vai trò của
Phan Châu Trinh như là một trong những người khai lập cho tư tưởng dân chủ vào
đất nước Việt Nam. Phan Châu trinh cũng là một thành tựu của quá trình vận động
tư tưởng Việt Nam mà chúng ta ghi nhận phong trào Duy tân Việt Nam đầu thế kỷ
XX, nó như sự khởi động cho bước phát triển của dân tộc trên con đường giữ nước
và dựng nước. (Dương Trung Quốc, Bài Tổng kết Tọa đàm kỷ niệm 130 năm ngày sinh
Phan Châu Trinh - 2002)
- Theo ông, nhiệm vụ cấp bách đối
với người dân Việt Nam là phải:
·
Khai
dân trí: bỏ lối học tầm chương trích cú, mở trường dạy chữ Quốc ngữ, kiến thức
khoa học thực dụng, bài trừ hủ tục xa hoa.
·
Chấn
dân khí: thức tỉnh tinh thần tự lực tự cường, mọi người giác ngộ được quyền lợi
của mình, giải thoát được nọc độc chuyên chế.
·
Hậu
dân sinh: phát triển kinh tế, cho dân khai hoang làm vườn, lập hội buôn, sản
xuất hàng nội hóa...
- Phan Châu Trinh yêu cầu chính
quyền thuộc địa sửa đổi chính sách cai trị hiện hành để có thể giúp nhân dân
Việt Nam từng bước tiến đến văn minh. Ông đề cao phương châm "Tự lực khai
hóa", vận động những người cùng chí hướng thức tỉnh dân chúng, tuyên
truyền tư tưởng dân quyền.
- Phan Châu Trinh rất hoan nghênh
việc Phan Bội Châu đã vận động được một số học sinh ra nước ngoài học tập và
phổ biến những tài liệu tuyên truyền giáo dục quốc dân trong nước. Song, ông
phản đối chủ trương bạo động và tư tưởng bảo hoàng của Phan Bội Châu.
- Trong thư gửi cho Toàn quyền Beau
đề ngày 15/8/1906, Phan Châu Trinh chỉ trích chính phủ Pháp không lo mở mang
khai thác hóa cho dân mà chỉ lo thu thuế cho nhiều, do đó dân đã khổ càng khổ
hơn. Ông đề nghị chính phủ Đông Dương nên thay đổi thái độ đối với sĩ dân nước
Nam, cải tổ mọi chính sách cai trị. Bức thư đã gây tiếng vang lớn trong nhân
dân, công khai nói lên tâm trạng bất mãn của dân chúng và khẳng định quyết tâm
cải biến hiện trạng của đất nước.
- Ông cũng viết bản điều trần về
cuộc đấu tranh chống sưu thuế năm 1908 ở miền Trung Việt Nam gửi Liên minh Nhân
quyền.
- Ông viết Pháp-Việt liên hiệp hậu
chi Tân Việt Nam, cho rằng không thể nhìn Việt Nam một cách cô lập mà phải đặt
trong mối quan hệ với thế giới, trước nhất là với các nước mạnh và với nước
Pháp, cũng như không thể chỉ nhìn hiện tại mà phải nhìn lại lịch sử đã qua và
phải tìm hiểu xu thế phát triển sắp tới, tạo nên cách nhìn cả thời lẫn thế.
Nói về ông
- “Khuôn mặt vĩ đại của Phan Châu
Trinh theo tôi là khuôn mặt đáng chú ý nhất trong lịch sử văn hoá và chính trị
Việt nam ở thế kỷ XX, bởi chính ông đã xác định một cách rành mạch, sáng rõ
nhất những nan đề (les problématiques) đặt ra lâu dài mà các thế hệ người Việt
Nam sẽ phải- và mãi mãi còn phải- đảm nhận” (Nhà sử học Daniel Héméry)
- Phan Châu Trinh không
những là một nhà chính trị mà còn là một nhà văn hóa đa diện và đang dạng trong
sinh hoạt văn hóa Việt Nam. Ông sáng tác rất nhiều, ngay từ hồi còn đi học ông
đã làm thơ, sau này khi tham gia hoạt động cách mạng ông vẫn tiếp tục làm thơ,
soạn tuồng, viết văn, nhất là viết văn chính luận... Có thể nói trong lịch
trình tiến triển văn học và chính trị nước nhà, Phan Châu Trinh là người viết
văn chính luận rất nhiều và cũng khởi sắc nhất. (Nguyễn Q. Thắng)
- Phan Châu Trinh là một tấm
gương sáng trong phong trào Duy Tân đầu thế kỷ 20. Ông là một nhà nho yêu nước
có nhiều suy nghĩ tiến bộ. Có thể xem ông là người có tư tưởng dân chủ sớm nhất
trong số các nhà nho yêu nước tiến bộ đầu thế kỷ 20.
Đặc biệt hơn nữa là con đường ông
chọn là con đường dấn thân tranh đấu nhưng ôn hòa, bất bạo động. Đây là điểm
khác biệt chính giữa ông và Phan Bội Châu. Phan Châu Trinh xem vấn đề dân chủ
còn cấp bách hơn độc lập và tin rằng có thể dùng luật pháp, cách cai trị có quy
củ theo kiểu Âu Mỹ để quét sạch những hủ bại của phong kiến. Với tinh thần yêu
nước nồng nhiệt, suốt đời gắn bó với vận mệnh đất nước, với cuộc sống sôi nổi,
gian khổ và thanh bạch, ông xứng đáng để hậu thế ngưỡng mộ. (Nhóm tác giả Đại cương lịch sử
Việt Nam)
- Cụ muốn đem "quốc gia
luân lý Âu châu" khiến cho ai nấy đều hiểu "quốc gia có quan hệ mà
nhẹ bớt gia đình, quân chủ không chính đáng mà trọng dân chủ".
Nhưng vì đâu mà một sĩ phu phong kiến lại có những tư tưởng dân chủ tiến bộ như vậy? Chính là do ở chỗ Cụ đã hấp thụ được những tư tưởng khai sáng của giai cấp tư sản Tây phương.
Nhưng vì đâu mà một sĩ phu phong kiến lại có những tư tưởng dân chủ tiến bộ như vậy? Chính là do ở chỗ Cụ đã hấp thụ được những tư tưởng khai sáng của giai cấp tư sản Tây phương.
Ănghen đã đánh giá cao những nhà
khai sáng Pháp, giai cấp tư sản nước ta không phải là một giai cấp cách mạng
như giai cấp tư sản phương Tây. Nhưng cụ Phan Châu Trinh đã hấp thụ những tư
tưởng cách mạng từ phía những nhà khai sáng Pháp. Chính vì thế Cụ mới phê phán
được luân lý đạo đức phong kiến, lớn tiếng lên án triều đình phong kiến, cổ xúy
chủ nghĩa dân chủ ở trong xã hội phong kiến còn lạc hậu. (Đặng Việt Thanh, Đánh giá quan
điểm luân lý đạo đức của cụ Phan Châu Trinh, 1964)
C. Sách chuyên đề đã xuất bản
- Phong trào Duy tân và một số thơ
văn
- Thi phẩm Tỉnh quốc hồn ca (2 tập)
hiệu triệu, thức tỉnh đồng bào, tạo dân khí mạnh, đề cao dân quyền - (tập I:
468 câu, tập II: 500 câu)
- Tập thơ Tây hồ và Santé thi tập
(1914-1915) gồm khoảng 50 bài thơ chữ Hán và hơn 200 bài thơ chữ quốc ngữ
- Đầu Pháp chính phủ thư (gửi toàn
quyền Beau sau khi ông đi Nhật về)
- Hợp quần doanh sinh thuyết quốc âm
tự, 1907 (bài tựa chữ Nôm kêu gọi toàn dân tổ chức đoàn thể, mở mang thực
nghiệp để mưu cầu hạnh phúc)
- Hiện
Trạng Vấn Đề (còn gọi là bài Kêu gọi "Chi
bằng học"), báo Đăng Cổ Tùng Báo, 1907
- Tuồng Trưng nữ vương bình ngũ
lãnh, 1910 biểu dương tinh thần bất khuất của Hai Bà Trưng và bày tỏ ý hướng
duy tân.
- Trung Kỳ dân biến thỉ mạt ký, 1911
gửi cho Hội Nhân quyền và Dân quyền ở Paris
- Giai nhân kỳ ngộ diễn ca
(1913-1915) nội dung nói về sự gặp gỡ lạ lùng của một đôi trai tài gái sắc trên
đất Mỹ
- Ký
Khải Định hoàng đế thư (còn gọi là Thư
thất điếu gởi vua Khải Định), 1922 - thư chữ Hán gửi Khải Định khi
ông sang Pháp làm điều ám muội mà Phan Châu Trinh cho là một điều sỉ nhục với
quốc thể.
- Bức
thư trả lời cho một người học trò tên Đông, 1925, ý kiến với một du
học sinh Việt Nam tại Pháp về một loạt liên hệ tới tình hình đất nước và đường
lối thực hiện để cứu nước
- Quân
trị chủ nghĩa và Dân trị chủ nghĩa, Đạo
đức và luân lý Đông Tây, 1925, là hai bài diễn văn của ông đọc tại
nhà Hội thanh niên Sài Gòn, sau khi ông từ Pháp trở về
- Đông Dương chính trị luận, 1926,
là một bản án thực dân về những tệ chính và tệ trạng với hệ thống chặt chẽ, rõ
ràng...
- Pháp Việt liên hiệp hậu chi Tân
Việt Nam, bản thảo chữ Hán trình bày đường lối chính trị của ông về mộ nước
Việt Nam mới sau khi thi hành chính sách "Liên hiệp Pháp Việt"
Sách, tác phẩm viết về cụ Phan Châu Trinh
- Phan Châu Trinh: cuộc đời &
tác phẩm (Nguyễn Q. Thắng, NXB Văn học)
- Phan Châu Trinh: tác gia và tác
phẩm, NXB Giáo dục
- Phan Châu Trinh toàn
tập, 3 tập, NXB Đà Nẵng
- Tuyển tập Phan Châu Trinh (TS.
Nguyễn Văn Dương, NXB Văn hóa - Thông tin)
- Phan Châu Trinh quan những tài
liệu mới, 2 tập (Lê Thị Kinh, NXB Đà Nẵng)
Phan Châu
Trinh - nhà tư tưởng dân tộc - dân chủ
- Phan Châu Trinh
- cuộc đời và sự nghiệp, tạp chí Khoa học xã hội
- Phan
Chu Trinh và một số vấn đề văn hóa tư tưởng hôm nay (qua các
bài báo)
- Bài
“Chi bằng học“ – tư tưởng chủ đạo của Phan Châu Trinh trong sự nghiệp Duy Tân
đất nước (GS. Vũ Ngọc Khánh)
- Người tạo nên vụ
Big Bang 80 năm trước ở Sài Gòn, Nguyên Ngọc
- Phan Châu Trinh
và sự thức tỉnh dân tộc thế kỷ XX, Nguyên Ngọc
- Cương
lĩnh chính trị của Phan Châu Trinh, Mai Thái Lĩnh
- Nhìn lại phong
trào Đông Kinh Nghĩa Thục, Nguyễn Trọng Tín
- Về nhà chí sĩ Phan Châu Trinh, Võ
Nguyên Giáp
- Phan Châu Trinh, nhà cổ động của chủ
nghĩa dân chủ, Trần Văn Giàu
- Đánh giá Phan Châu Trinh trong
lịch sử vận động giải phóng dân tộc Việt Nam, Tôn Quang Phiệt
- Những tư tưởng cơ bản của Phan
Châu Trinh vẫn còn giá trị lớn đối xã hội ta ngày nay, Hoàng Xuân Hãn
- Phan Châu Trinh thắp ngọn đèn dân
chủ, đề xướng cải cách văn hóa - xã hội, Trần Đình Hượu
- Tìm hiểu thêm về tư tưởng dân chủ
của Phan Châu Trinh - Đinh Xuân Lâm
- Con đường cứu nước của Phan Châu
Trinh - những điểm chung và những nét riêng, Vũ Dương Ninh
- Tư tưởng quốc gia cải lương của
Phan Châu Trinh, Chương Thâu
- Phan Châu Trinh - chặng đường dân
tộc thức tỉnh, chặng đường lịch sử, hệ luận nhận thức đúng và con đường không
tưởng, Nguyễn Văn Hồng
- Từ một bức thông điệp - Nguyễn
Thừa Hỷ
- Ý nghĩa lịch sử
của tư tưởng dân chủ của Phan Châu Trinh, Nguyễn Đức Sự
- Phan Châu Trinh (1872-1926) - nhà
tư tưởng dân chủ Việt Nam đầu thế kỷ XX, Đỗ Hòa Hới
- Đôi điều suy nghĩ về Phan Châu
Trinh, nhà cải lương, Mã Cẩm Long Hà
- Về mối quan hệ giữa Phan Bội Châu
và Phan Châu Trinh, Nguyễn Hữu Trí
- Ghi chú về quan hệ giữa Phan Châu
Trinh và Nguyễn Ái Quốc, Phạm Xanh
- Phan Châu Trinh với cờ thực nghiệp
- trống tân dân, Nguyễn Văn Xuân
- Tính cập nhật kỳ
lạ của một tư tưởng lớn, Nguyên Ngọc
- Đông Kinh Nghĩa
Thục, thử nhìn từ một góc độ khác, Nguyên Ngọc
- Về bài Tính cập nhật kỳ lạ của một
tư tưởng lớn, Nguyễn Văn Trung
Phan Châu
Trinh - nhà văn hóa lớn
- Tư tưởng canh
tân sáng tạo nền văn hóa Việt Nam đầu thế kỷ XX của chí sĩ Phan Châu Trinh,
Đỗ Hòa Hới
- Phan Châu Trinh - nhà chí sĩ yêu
nước lớn, nhà văn hóa lớn - Hồ Sĩ Vịnh
- Văn chương của Phan Châu Trinh
cũng phản ánh cái thời đại và cái tư tưởng của ông một cách rõ rệt, Tôn Quang
Phiệt
- Thơ văn Phan Châu Trinh, Huỳnh Lý
- Bút lực Phan Châu Trinh, Nguyễn
Huệ Chi
- Phan Châu Trinh trong dòng văn học
yêu nước và cách mạng đầu thế kỷ XX, Nguyễn Đình Chú
Nguồn http://www.chungta.com/tg/tac-gia/phan-chau-trinh.html
Thông tin thêm: https://vi.wikipedia.org/wiki/Phan_Ch%C3%A2u_Trinh
http://www.quyphanchautrinh.org/
