Biên dịch: Ngô
Việt Nguyên
Hiệu
đính:
Phạm Trang Nhung
Những
người theo chủ nghĩa tự do đã thua trong phần lớn các cuộc tranh luận trong năm
2016. Nhưng họ không nên nghĩ rằng mình thất bại mà họ phải nghĩ rằng họ được
thêm sinh lực.
Đối với
một số người theo chủ nghĩa tự do, năm 2016 có thể coi như là một lời khiển trách.
Nếu bạn cũng như tờ The Economist tin vào các nền kinh tế và
xã hội mở cửa, nơi việc tự do trao đổi hàng hóa, nguồn vốn, con người và tư tưởng
được khuyến khích và nơi mà các quyền tự do phổ quát được bảo vệ khỏi những sai
trái của nhà nước thông qua pháp quyền, thì năm nay là năm của sự thụt lùi.
Không
chỉ bởi vì Brexit và việc Donald Trump thắng cử, mà còn bởi vì thảm kịch ở
Syria, nơi bị bỏ mặc trong đau khổ, và sự ủng hộ rộng rãi – ở Hungary, Ba Lan
và hơn thế nữa – đối với “nền dân chủ phi tự do.” Khi mà toàn cầu hóa trở thành
một từ mang ý nghĩa tiêu cực, chủ nghĩa dân tộc, và thậm chí chủ nghĩa chuyên
chế, trở nên hưng thịnh. Ở Thổ Nhĩ Kỳ, sự thở phào sau thất bại của một cuộc đảo
chính bị thay thế bởi những cuộc trả đũa mọi rợ (và được ủng hộ rộng rãi). Ở
Philippines, cử tri đã lựa chọn một tổng thống không những đã và đang lập nên
các đội tử thần mà thậm chí còn khoe khoang rằng mình đã tự tay bóp cò. Trong
khi đó, nước Nga, nước đã cho tin tặc tấn công các nền dân chủ phương Tây, và
Trung Quốc, nước vừa mới khiêu khích Mỹ tuần trước bằng cách bắt giữ một tàu lặn
không người lái của Mỹ, thì nhấn mạnh rằng chủ nghĩa tự do chỉ là vỏ bọc cho sự
bành trướng của phương Tây.
Đối mặt
với chuỗi dài những thách thức này, nhiều người theo chủ nghĩa tự do (nhất là
thị trường tự do) đã mất can đảm. Một số đã viết điếu văn cho trật tự tự do và
đưa ra cảnh báo về những mối đe dọa với nền dân chủ. Những người khác thì tranh
luận rằng với những chỉnh sửa nhỏ trong luật di cư và tăng thuế nhập khẩu, cuộc
sống sẽ sớm quay trở lại bình thường. Nhưng vậy vẫn không đủ. Kết quả chua xót
của năm 2016 không hủy hoại một cách bất ngờ tuyên ngôn của chủ nghĩa tự do rằng
nó là hướng đi đúng đắn nhất để đem lại phẩm giá và đem đến sự sung túc và bình
đẳng. Những người theo chủ nghĩa tự do không nên né tránh những xung đột về tư
tưởng, mà họ nên thích thú đón nhận nó.
Những
bánh xe của cối xay
Trong một
phần tư thế kỷ qua chủ nghĩa tự do đã quá nhàn nhã. Sự thống trị của chủ nghĩa
tự do sau sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản Liên Xô đã suy thoái thành sự lười
biếng và tự mãn. Trong khi bất bình đẳng ngày càng gia tăng, những kẻ thắng
trong xã hội tự bảo mình rằng họ sống trong một xã hội trọng dụng nhân tài, và
thành công của họ là điều chính đáng. Những chuyên gia được tuyển dụng để vận
hành những mảng lớn của nền kinh tế tự hào về sự xuất chúng của chính mình.
Nhưng những người bình thường lại xem sự giàu sang của họ như là một vỏ bọc của
những đặc quyền và ý kiến chuyên môn của các chuyên gia là vỏ bọc cho lợi ích
riêng.
Sau khi
họ đã nắm quyền lâu đến mức này, những người theo chủ nghĩa tự do đáng lẽ phải
nhận thấy những phản ứng mạnh mẽ sẽ đến. Là một hệ tư tưởng xuất hiện vào đầu
thế kỷ 19 nhằm chống đối sự chuyên quyền của những nền quân chủ chuyên chế và sự
kinh hoàng của cách mạng, chủ nghĩa tự do cảnh báo rằng quyền lực vô thời hạn sẽ
làm đồi bại kẻ nắm quyền. Đặc quyền có thể tự duy trì mãi mãi. Sự đồng thuận
bóp nghẹt sự sáng tạo và sáng kiến. Trong một thế giới thay đổi liên tục, tranh
chấp và tranh luận không chỉ là điều không thể tránh được, mà nó còn được đón
nhận vì nó dẫn đến sự tái tạo.
Thêm
vào đó, những người theo chủ nghĩa tự do có cái để đáp ứng những xã hội đang vật
lộn với thay đổi. Vào thế kỷ thứ 19, cũng như ngày hôm nay, những lề lối cũ bị
đảo lộn bởi những thay đổi không ngừng về công nghệ, kinh tế, xã hội và chính
trị. Mọi người mong muốn trật tự. Giải pháp phi tự do thường là việc dựng lên một
người nào đó với đầy đủ quyền lực để quyết định rằng cái gì là tốt nhất, bằng
cách kìm hãm tốc độ thay đổi nếu họ là những người bảo thủ, hay là phá vỡ giới
cầm quyền nếu họ là những nhà cách mạng. Các bạn có thể thấy được sự lặp lại của
những tư tưởng đó trong những lời kêu gọi “giành lại quyền kiểm soát” (của
Brexit hay Trump), cũng như là từ miệng của những nhà độc tài, những kẻ đã tận
dụng được những người dân tộc chủ nghĩa đang tức giận, với lời hứa sẽ chặn lại
làn sóng của chủ nghĩa đại đồng.
Những
người theo chủ nghĩa tự do thì có câu trả lời khác. Đối với họ, quyền lực không
nên được tập trung, mà phải được phân tán, bằng pháp quyền, đảng phái chính trị
và thị trường cạnh tranh. Chủ nghĩa tự do không đặt người dân dưới sự bảo trợ của
một nhà nước hùng mạnh, nó cho rằng từng cá nhân đều có thể tự lựa chọn những
gì là tốt nhất cho chính mình. Thế giới không nên được vận hành bằng chiến
tranh và đau khổ, mà các quốc gia nên đón nhận thương mại và các hiệp ước.
Những ý
tưởng như thế có ảnh hưởng sâu sắc ở phương Tây, và mặc cho sự ve vãn của Trump
với chủ nghĩa bảo hộ, những ý tưởng này vẫn sẽ tiếp tục tồn tại. Nhưng điều này
chỉ có thể xảy ra nếu chủ nghĩa tự do có thể giải quyết một vấn đề khác, đó là
sự hao mòn về niềm tin đối với tiến bộ. Những người theo chủ nghĩa tự do tin rằng
thay đổi là điều đáng mừng, vì nó cuối cùng sẽ dẫn đến những điều tốt đẹp hơn.
Họ có thể dẫn chứng rằng những chỉ số về nghèo đói toàn cầu, tuổi thọ, cơ hội
và hòa bình đều cải thiện, ngay cả khi đã tính đến cả những xung đột ở Trung
Đông. Thực sự, đối với phần lớn dân số trái đất, chưa có thời điểm nào để sống
tốt hơn ngày hôm nay.
Tuy vậy,
nhiều người phương Tây lại không thấy như thế. Đối với họ, tiến bộ được những
người khác hưởng chứ không phải họ. Sự giàu có không tự nó lan rộng, các công
nghệ mới hủy hoại những việc làm sẽ không bao giờ quay lại, một giới hạ lưu nằm
ngoài phạm vi được giúp đỡ hay cứu rỗi, và các nền văn hóa khác là những mối đe
dọa, đôi khi là những đe dọa bạo lực.
Nếu muốn
tiếp tục lớn mạnh, chủ nghĩa tự do phải có câu trả lời với những kẻ bi quan.
Nhưng trong những thập niên họ nắm quyền lực, những giải pháp của những người
theo chủ nghĩa tự do không thuyết phục. Vào thế kỷ thứ 19, những nhà cải cách tự
do đối diện với thay đổi bằng giáo dục toàn diện, các chương trình xây dựng cơ
sở hạ tầng quy mô lớn và những bộ luật về quyền lao động đầu tiên. Sau đó, người
dân được quyền bỏ phiếu, chăm sóc sức khỏe và an sinh xã hội. Sau thế chiến thứ
hai, nước Mỹ đã xây dựng một trật tự tự do toàn cầu, sử dụng những tổ chức như
là Liên Hiệp Quốc và Quỹ Tiền tệ Quốc tế để định hình cho tầm nhìn của chủ
nghĩa tự do.
Ngày nay
phương Tây không có chương trình nào tham vọng bằng một nửa vậy. Điều này phải
thay đổi. Những người theo chủ nghĩa tự do phải tìm những hướng đi mà các nhu cầu
về công nghệ và xã hội có thể mở ra. Quyền lực có thể được bàn giao từ nhà nước
xuống các thành phố, những nơi sẽ trở thành các phòng thí nghiệm cho các chính
sách mới. Chính trị có thể thoát khỏi lối tư duy đảng phái cứng nhắc bằng cách
sử dụng những dạng thức dân chủ địa phương mới. Mạng lưới thuế và luật lệ phức
tạp có thể được xây dựng lại một cách hợp lý. Xã hội có thể thay đổi giáo dục
và việc làm để “đại học” trở thành nơi mà mọi người có thể quay lại nhằm phục vụ
công việc ở các ngành công nghiệp mới. Những hứa hẹn đó giờ chưa được tưởng tượng
đến, nhưng một hệ thống tự do, nơi mà sự sáng tạo, sở thích và chuyên môn của
cá nhân có đầy đủ không gian để biểu lộ, có nhiều khả năng để nắm bắt chúng hơn
bất kỳ hệ thống nào khác.
Giấc mơ
của lý trí
Sau năm
2016, giấc mơ đó còn khả thi không? Một góc nhìn nào đó là điều cần thiết. Tờ
báo này (The Economist) tin rằng Brexit và nhiệm kỳ tổng thống của Trump
chắc chắn sẽ gây tổn hại. Chúng tôi lo lắng về sự pha trộn của chủ nghĩa dân tộc,
chủ nghĩa nghiệp đoàn và bất mãn rộng khắp. Nhưng năm 2016 cũng đại diện cho
nhu cầu phải thay đổi. Đừng xem thường khả năng của con người, thậm chí một
chính quyền của Trump và nước Anh hậu Brexit, trong việc suy xét và sáng tạo những
cách để thoát khỏi rắc rối. Việc bây giờ là phải khai thác sự thôi thúc mạnh mẽ
đó, và bảo vệ sự khoan dung và phóng khoáng vốn là nền tảng của một thế giới tốt
đẹp và tự do.
