DAVID RUNCIMAN
Phạm
Nguyên Trường dịch
Cái
gì tạo ra một xã hội có trật tự và sống động – Francis Fukuyama có đưa ra được
câu trả lời?
Nguồn gốc trật tự
chính trị (Tên sách gốc: The Origins of
Political Order) được xuất bản vào năm 2011 của nhà kinh tế chính trị học
Francis Fukuyama về câu hỏi điều gì làm nên sự ổn định “ổn định”. Trong tác phẩm
này, ông dùng phương pháp so sánh lịch sử thực chứng để tìm ra những yếu tố làm
nên sự ổn định của một hệ thống chính trị. Với tác phẩm Sự cáo chung của
lịch sử (The End of History),ông trở thành tiếng một cách bất đắc
dĩ là người lạc quan về chính trị – tức là người tin rằng mọi thứ sẽ tiến về
phía dân chủ, nếu chúng ta để cho lịch sử tự diễn ra theo ý mình. Trên thực tế,
Fukuyama là một nhà tư tưởng bi quan hơn bạn nghĩ, ông luôn luôn đề phòng những
sự kiện sai lầm có thể xảy ra. The End of History, được xuất bản
năm 1992, là một cuốn sách làm người ta thất vọng (thất vọng hơn bài báo ban đầu,
làm nền tảng cho nó, được xuất bản năm 1989). Nó bị lu mờ bởi ảnh hưởng của một
trong những người thầy của Fukuyama, một nhà triết học bảo thủ ở Chicago, tên
là Allan Bloom. Bloom cho rằng xã hội Mỹ đang chìm vào đại dương của chủ nghĩa
tương đối về trí tuệ và văn hóa đại chúng, còn Fukuyama thì lo rằng chiến thắng
của chế độ dân chủ sau năm 1989 còn bị những thứ đó đe dọa nhiều hơn nữa. Không
còn những trận chiến lớn về tư tưởng thì chính trị sẽ trở thành những sự kiện
vô nghĩa, lặp đi lặp lại.
Tác phẩm mới của
Fukuyama lại bị ảnh hưởng bởi một ông thầy khác, đấy là nhà chính trị học bảo
thủ ở Harvard, ông Samuel Huntington. Huntington nổi tiếng với tác phẩm Sự
va chạm giữa các nền văn minh (The Clash of Civilizations).
Nhưng mối quan tâm chính của ông này là trật tự chính trị: Làm sao tạo ra và
làm sao phá vỡ được nó. Về cơ bản Huntington nghĩ rằng trên đường dẫn đến xã hội
có trật tự có hai việc có thể sai lầm. Người ta có thể không đến được đó vì xã
hội của của họ không bao giờ thoát ra khỏi tình trạng xung đột nội bộ và nội
chiến đang ngấp nghé. Hoặc người ta có đi đến đó và nhận ra xã hội của họ bị mắc
kẹt trong vết xe đổ và không thể thích ứng trước những mối đe dọa và thách thức
mới.
Fukuyama dùng
khuôn khổ này và áp dụng để giải quyết vấn đề của trật tự dân chủ. Tại sao một
số xã hội đã đi theo con đường dân chủ, tiến tới ổn định trong khi những xã hội
khác vẫn mắc kẹt với chế độ độc tài? Và chế độ dân chủ có thể thích ứng trước
các mối đe dọa và thách thức mới mà họ phải đối mặt hay không? Để trả lời câu hỏi
thứ nhất Fukuyama cho rằng chúng ta phải quay trở lại cội nguồn của xã hội loài
người (mặc dù gọi đây là lịch sử từ trước khi có con người thì hơi thái quá: có
vài trang nói về loài tinh tinh, nhưng thực ra nó là câu chuyện bắt đầu với con
người thời kì đầu).
Con người luôn
luôn tự tổ chức thành những nhóm gắn bó với nhau – không bao giờ có thiên đường
theo kiểu của Rousseau với những cá nhân tự do về mặt tinh thần, lang thang
trong những khu rừng nguyên sơ. Nhưng rắc rối là những xã hội đầu tiên của loài
người lại quá chặt chẽ. Đây thực chất là những nhóm có quan hệ huyết thống và tạo
ra cái mà Fukuyama gọi là “sự chuyên chế của những người anh em họ”.
Người ta làm hầu như tất cả mọi việc vì người thân của mình và hầu như cũng làm
bất cứ điều gì với những người không phải là người thân (cướp, giết, hiếp). Đây
là thực đơn cho những vụ xung đột liên tục và ở mức độ thấp, xen kẽ với những đợt
đầu rơi máu chảy nghiêm trọng.
Muốn thoát khỏi
cái bẫy huyết thống thì phải thành lập nhà nước (Fukuyama gọi là chính quyền tập
quyền), người ta cần nhà nước để thoát khỏi sự kiềm tỏa của gia đình. Fukuyama
coi nhà nước là một trong ba trụ cột tạo ra cơ sở cho trật tự chính trị. Nhà nước
đầy sức mạnh cũng chưa đủ là vì quyền lực chính trị không thể giải quyết được vấn
đề của các dòng họ. Thay vào đó, nhà nước chỉ làm mỗi một việc là đẩy vị trí của
nó lên trên xã hội, vì vậy, tất cả những thứ bạn nhận được là những người cai
trị cứng rắn, họ sử dụng quyền lực của mình nhằm ủng hộ người thân của chính họ,
từ thời cổ đại đến đến nước Libya ngày nay ai cũng dễ dàng thấy như thế. Vì vậy,
quyền lực quốc gia cần phải được bổ sung bằng nguyên tắc pháp quyền, tức là
nguyên tắc áp đặt giới hạn đối với quyền lực chính trị và tham nhũng. Tuy
nhiên, tự thân nguyên tắc pháp quyền có thể gây mất ổn định trật tự chính trị
vì nó làm suy yếu khả năng của nhà nước trong việc đưa ra những hành động quyết
liệt khi cần và cho các tổ chức nằm ngoài nhà nước quá nhiều tự do. Do đó mà cần
trụ cột thứ ba: Chính phủ có trách nhiệm giải trình (hoặc cái mà hiện nay chúng
ta có thể gọi là chế độ dân chủ). Điều này làm cho nhà nước mạnh mẽ, nhưng vẫn
tạo điều kiện cho người dân để họ có thể thay người cầm quyền khi những người
này bắt đầu hành động không đúng.
Fukuyama cho rằng
chúng ta vẫn thường xử lí ba trụ cột của trật tự chính trị như thể đấy là những
thứ riêng biệt, có thể tự làm công việc của mình. Chúng ta đấu tranh cho dân chủ,
mà quên rằng nếu không có nguyên tắc pháp quyền thì có nhiều khả năng là sẽ gây
ra những chia rẽ xã hội sâu sắc. Hoặc chúng ta đấu tranh cho nguyên tắc pháp
quyền, mà quên rằng nếu không có nhà nước mạnh thì sẽ dẫn tới bất ổn chính trị.
Nhưng, ông cũng cho rằng cả xã hội cũng có thể mắc sai lầm tương tự. Ông phân
biệt giữa trật tự chính trị tốt và trật tự chỉ vừa “đủ tốt”, đấy là khi có một
hoặc hai trụ cột, làm người ta có cảm giác ảo về an toàn. Ví dụ, Trung Quốc cổ
đại đã xây dựng được nhà nước tập quyền mạnh, trước phương Tây nhằm chống lại nội
chiến giữa các vùng miền. Nhưng nhà nước Trung Quốc vừa nổi lên đã quá mạnh: nó
không chỉ đập tan các lãnh chúa mà còn nghiền nát tất cả tổ chức xã hội dân sự
mới phôi thai hoặc ý tưởng về trách nhiệm giải trình. Như vậy là Trung Quốc được
hưởng lơi thế ngay từ đầu trên con đường dẫn tới trật tự chính trị, nhưng lợi
thế này đã mất vì quá nhiều quyền lực bị tập trung vào tay một số người ngay từ
đầu. Fukuyama tin rằng sự kiện này là lời giải thích cho tình trạng độc đoán của
nền chính trị Trung Quốc cho đến tận ngày nay.
Một nước khác,
có lẽ còn làm người ta ngạc nhiên hơn, đã từng đi đúng hướng, rồi lại sai đường,
đấy là Hungary. Trong thế kỉ XIII, chỉ bảy năm sau Đại hiến chương tự do (Magna
Carta) của Anh, Hungary cũng công bố Magna Carta của mình (gọi là Golden Bull),
cho phép các nhà quí tộc áp đặt giới hạn pháp lí đối với quyền lực độc đoán của
nhà vua. Tại sao sau đó Hungary không đi theo con đường của Anh để đến với tự
do và chính phủ hiến định? Bởi vì các nhà quí tộc đã nhận được quá nhiều: họ
làm cho nhà vua yếu đến mức cuối cùng họ muốn làm gì thì làm, điều đó có nghĩa
là bóc lột nông dân và làm giàu cho gia đình mình. Hạn chế quyền lực của nhà nước
đến mức làm cho nhà nước bất lực, giới quí tộc Hungary đã phá tan cơ hội thiết
lập trật tự chính trị ổn định, nhưng đồng thời lại gia tăng đáng kể khả năng thụ
hưởng cho chính mình.
Dường như
Fukuyama quan tâm nhiều hơn đến những con đường làm cho xã hội loài người không
tiến tới được trật tự chứ ít quan tâm tới việc tìm ra những con đường có thể dẫn
tới thành công. Câu hỏi mà ông thực sự muốn trả lời không phải vì sao Hungary
không được như Anh, mà vì sao Anh không rơi vào hoàn cảnh như Hungary, tức là rối
loạn. Câu trả lời của ông thực chất là với nhiều may mắn. Việc xây
dựng thành công trật tự chính trị bên lề của Tây Âu phụ thuộc vào một loạt sự
kiện ngẫu nhiên: sự hòa nhập một cách đúng đắn các tư tưởng tôn giáo, cải cách
luật pháp, những người quản trị tài năng, và sau đó, cuộc nội chiến và bệnh dịch
hạch trong thế kỷ XVII đã nhắc mọi người về những việc có thể xảy ra nếu họ để
cho mọi thứ sụp đổ.
Fukuyama muốn
chúng ta nhớ rằng xây dựng xã hội chính trị tốt là việc khó và cần nhiều thứ
thì mới đi đúng hướng. Nhưng ông muốn rút ra thông điệp tích cực như sau: nếu
trật tự chính trị là công việc tình cờ thì điều đó có nghĩa là có rất nhiều
cách khác nhau để đạt được nó. Không có xã hội nào được đảm bảo là sẽ xây dựng
được nó, nhưng cũng không có xã hội nào là chắc chắn sẽ bị mắc kẹt, ngay cả
Trung Quốc. Vẫn có một cái gì đó về cơ bản không làm người ta hi vọng, cũng như
khi nói về toàn bộ cuốn sách, mặc dù nó đầy những điều thú vị bất ngờ. Fukuyama
thường xuyên cho thấy là dường như ông chấp nhận cả hai con đường. Trật tự
chính trị cơ bản là một sản phẩm vô tình của cuộc đấu tranh chính trị kéo dài
nhiều thế kỉ, tuy nhiên, biết như thế có thể làm cho cuộc đấu tranh trở thành dễ
dàng hơn. Như thế nào? Chỉ có một cách là làm nhiều nhất có thể để thử vận may
của chính mình. Hơn nữa, việc này cũng thường kết thúc như câu chuyện con gà có
trước hay quả trứng có trước vậy. Anh đã thực hiện thành công Cách mạng năm
1688 vì nước này đã có xã hội tương đối trật tự; và người ta nói với chúng ta rằng
cuộc Cách mạng anh tạo được xã hội có trật tự.
Vấn đề nữa là
Fukuyama không trả lời câu hỏi thứ hai, mà ông đã nêu ra. Cái gì giữ cho xã hội
dân chủ ổn định không bị mắc kẹt trong lối mòn? Trật tự chính trị có thể sinh
ra thái độ tự mãn cũng như an ninh. Fukuyama công nhận đây là vấn đề ngay cả đối
với những xã hội được xây dựng trên ba trụ cột, nhưng ông cũng nói rằng trụ cột
thứ ba là cơ sở để hy vọng: trách nhiệm giải trình chính trị có nghĩa là chúng
ta có thể loại bỏ chính phủ khi có sai lầm. Nhưng điều này có vẻ giả tạo và
không thuyết phục. Dường như luân phiên chính phủ cũng tương tự như chuyển những
chiếc ghế xếp trong khi những thách thức chủ yếu (biến đổi khí hậu, nợ nần, sự
trỗi dậy của Trung Quốc) gia tăng. Nguồn gốc của trật tự chính trị là
tập một của tác phẩm gồm hai tập và Fukuyama nói rằng cuốn thứ hai sẽ bàn về
giai đoạn kéo dài đến hiện nay (tập một kết thúc với cuộc Cách mạng Pháp).
Nhưng với một cuốn sách đầy tham vọng như vậy, việc trì hoãn không trả lời câu
hỏi căn bản mà nó đặt ra là không thật sự tốt. Fukuyama đã mượn một câu từ môn
khoa học xã hội hiện đại nhằm giải thích điều ông thực sự quan tâm: Làm sao để
có nước Đan Mạch (tức là một xã hội ổn định, thịnh vượng, năng động, và thậm
chí có nhà hàng tốt nhất thế giới). Nhưng câu chuyện lịch sử mà ông đưa ra
không cho ta câu trả lời./.
Nguồn:
http://luatkhoa.org/2016/02/3808/
