Phạm Nguyên Trường dịch
Khi suy nghĩ về những ưu, khuyết điểm của cơ chế thị trường trong
việc giải quyết vấn đề hợp tác xã hội cần phải làm rõ một số ngộ nhận. Đa số,
chứ không phải là tất cả, những ngộ nhận đó là do những người có thái độ thù
địch với thị trường tuyên truyền. Một số có thể lại được tạo ra bởi những người
có thái độ ủng hộ thái quá đối với thị trường. Mặc dù tất cả những ngộ nhận đó
đều đáng được phân tích một cách kĩ lưỡng, nhưng trên thực tế chúng ta thường
gặp những ngộ nhận loại một, còn ngộ nhận loại hai thì hiếm gặp hơn.
Dưới đây chúng ta sẽ xem xét
hai mươi ngộ nhận, được chia thành bốn nhóm chính:
- Phê phán từ quan điểm đạo đức;
- Phê phán từ quan điểm kinh tế;
- Phê phán từ quan điểm kết hợp
giữa kinh tế và đạo đức;
- Ủng hộ một cách thái quá.
Phê phán từ quan điểm đạo đức
1. Thị trường là vô luân hoặc không cần quan tâm tới
luân thường đạo lí
Thị trường làm cho người ta chỉ nghĩ đến tính toán lợi ích. Trao
đổi trên thương trường là bất chấp đạo đức, bất chấp những điều cao quí, những
điều làm cho chúng ta trở thành con người: tức khả năng suy nghĩ không chỉ về
những thứ có lợi cho mình mà còn biết phân biệt giữa đúng và sai, giữa luân lí
và vô luân nữa.
Thật khó tưởng tượng được một
tuyên bố sai lầm hơn thế. Vì muốn trao đổi thì các bên phải tôn trọng công lí.
Những người trao đổi với nhau khác hẳn những người chỉ biết cướp đoạt: các bên
trao đổi thể hiện sự tôn trọng đối với quyền lợi hợp pháp của người khác. Người
ta tham gia trao đổi trước hết là vì người ta muốn cái người khác có, nhưng đạo
đức và pháp luật không cho phép người ta cướp đoạt. Trao đổi là chuyển đổi phân
bố nguồn lực; nghĩa là, mọi trao đổi đều được so sánh với phân bố ban đầu: nếu
không có trao đổi thì các bên vẫn giữ được cái mà mình có. Trao đổi đòi hỏi nền
tảng công lí vững chắc. Không có nền tảng đạo đức và pháp luật như thế thì
không thể có trao đổi.
Nhưng thị trường không chỉ là
tôn trọng công lí. Thị trường còn là khả năng cân nhắc không chỉ ước muốn của
mình mà còn cân nhắc ước muốn của người khác, đặt mình vào vị trí của người
khác nữa. Người chủ nhà hàng mà không quan tâm tới ước muốn của thực khách thì
chẳng mấy chốc sẽ phá sản. Nếu thực khách bị ngộ độc thức ăn thì họ sẽ không
tới nữa. Nếu thức ăn không hợp khẩu vị thì họ cũng sẽ không tới nữa. Kết quả là
chủ nhân sẽ phá sản. Thị trường khuyến khích những người tham gia đặt mình vào
vị trí của người khác, xem xét nguyện vọng của người khác và cố gắng nhìn các
sự vật và hiện tượng bằng con mắt của người khác.
Thị trường là lựa chọn thay thế
cho bạo lực. Thị trường giúp chúng ta nghĩ về xã hội. Thị trường nhắc nhở chúng
ta rằng cần phải tính đến quyền lợi của những người khác.
2. Thị trường khuyến khích thói tham lam và tính ích kỉ
Trên thị trường người ta chỉ tìm cách mua hàng với giá thấp nhất
hoặc kiếm được nhiều lời nhất mà thôi. Động cơ của họ là lòng tham và tính ích
kỉ chứ không phải là quan tâm tới người khác.
Thị trường không khuyến khích
cũng không làm giảm được tính ích kỉ hoặc lòng tham. Nó tạo điều kiện cho cả
những người vị tha nhất cũng như những người ích kỉ nhất thực hiện mục tiêu của
mình bằng biện pháp hòa bình. Những người dành cả đời mình để giúp đỡ người
khác có thể sử dụng thị trường nhằm thúc đẩy những mục tiêu của mình chẳng khác
gì những người lấy việc tích cóp tài sản làm mục tiêu. Một số người lại tích
cóp tài sản nhằm gia tăng khả năng giúp đỡ người khác nữa. George Soros và Bill
Gates là thí dụ điển hình của những người như thế; họ đã kiếm được bộn tiền,
một phần là để gia tăng khả năng giúp đỡ người khác thông qua những khoản tiền
rất lớn mà họ hiến tặng cho những hoạt động từ thiện.
Giả sử có một Mẹ Teresa mới, bà
muốn sử dụng số tài sản mà bà có để nuôi ăn, cung cấp quần áo mặc và chăm sóc
cho thật nhiều người. Thị trường sẽ tạo điều kiện cho bà tìm được những chiếc
chăn, thức ăn, thuốc chữa bệnh với giả rẻ nhất để chăm sóc cho những người cần
bà giúp đỡ. Thị trường giúp làm ra của cải để giúp đỡ những người kém may mắn
và tạo điều kiện cho những người có lòng trắc ẩn gia tăng khả năng giúp đỡ của
họ. Thị trường làm cho những người có lòng trắc ẩn có cái để mà làm việc thiện.
Chúng ta thường lầm lẫn khi
đánh đồng mục tiêu của người ta với “tính tư lợi”, rồi lại đánh đồng tính tư
lợi với “thói ích kỉ”. Nói cho ngay, mục đích của những người tham gia trên
thương trường là mục đích thỏa mãn cái tôi, nhưng là những cái tôi có mục đích,
chúng ta còn quan tâm tới quyền lợi và hạnh phúc của những người khác nữa – đấy
là những người trong gia đình ta, bạn bè ta, hàng xóm của ta và thậm chí cả
những người hoàn toàn xa lạ mà chúng ta chẳng bao giờ gặp. Và như đã nói bên
trên, thị trường tạo điều kiện cho người ta cân nhắc nhu cầu của người khác, kể
cả những người hoàn toàn xa lạ nữa.
Như mọi người đều biết, nền
tảng bền vững nhất của xã hội loài người không phải là tình yêu hay tình bằng
hữu. Tình yêu và tình bằng hữu là thành quả của lợi ích lẫn nhau thu được thông
qua hợp tác, dù là trong cộng đồng nhỏ hay cộng đồng lớn. Không có lợi ích lẫn
nhau như thế thì xã hội không thể nào tồn tại được. Không có lợi ích lẫn nhau
thì tin tốt đối với Tom sẽ là tin xấu đối với June và ngược lại, và họ sẽ không
thể nào hợp tác được với nhau, không thể là bạn bè của nhau được. Thị trường
thúc đẩy sự hợp tác giữa người với người, nó còn tạo điều kiện cho những người
không quen biết nhau, những người thuộc các tôn giáo hay ngôn ngữ khác nhau và
những người có thể chẳng bao giờ gặp nhau hợp tác với nhau. Lợi ích tiềm tàng
của thương mại và việc khuyến khích thương mại bằng quyền sở hữu được xác định
một cách rõ ràng và được bảo đảm bằng pháp luật làm cho ngay cả những người
hoàn toàn xa lạ cũng có thể cùng làm công việc từ thiện, có thể có tình yêu và tình
bạn xuyên qua đường biên giới quốc gia nữa.
Phê phán từ quan điểm kinh tế
3. Chỉ dựa vào thị trường thì sẽ dẫn tới độc quyền
Chỉ dựa vào thị trường tự do mà không có sự can thiệp của nhà nước
thì sẽ dẫn tới hiện tượng một vài công ty lớn bán đủ mọi thứ. Thị trường đương
nhiên là sẽ tạo ra các công ty độc quyền, vì những nhà sản xuất nhỏ sẽ bị những
công ty lớn đẩy ra ngoài, đấy là những công ty chỉ tìm kiếm lợi nhuận mà thôi.
Trong khi đó chính phủ tìm cách bảo vệ quyền lợi xã hội và sẽ hành động nhằm
ngăn chặn độc quyền.
Nhưng các chính phủ - và họ
thường làm như thế - lại dành độc quyền cho những cá nhân hay những nhóm người
mà họ ưu ái, nghĩa là họ cấm những người khác tham gia vào thị trường và cấm
cạnh tranh nhằm lôi kéo người tiêu dùng. Đấy chính là độc quyền. Độc quyền cũng
có thể được giành cho những cơ quan hay xí nghiệp của chính phủ (thí dụ, chính
phủ nhiều nước kiểm soát hoàn toàn dịch vụ bưu chính) hoặc giành cho những công
ty, gia đình hay cá nhân được chính quyền ưu ái.
Thị trường tự do có thúc đẩy
quá trình độc quyền hóa hay không? Có rất ít hoặc chẳng có lí do chính đáng nào
để nói có, trong khi đó lại có nhiều lí do để nói không. Thị trường tự do là
quyền tự do của cá nhân trong việc tham gia cũng như không tham gia thị trường,
tự do mua hay bán với những người mà họ muốn mua và bán. Nếu một số công ty nào
đó trên thương trường có quyền tự do kiếm được lợi nhuận cao hơn lợi nhuận
trung bình thì họ sẽ lôi kéo đối thủ cạnh tranh tham gia và lợi nhuận cao sẽ
không còn. Một số tác phẩm viết về kinh tế học mô tả những tình huống giả định,
trong đó một số hoàn cảnh thị trường nhất định có thể tạo ra những “đặc lợi” thường trực,
nghĩa là thu nhập lớn hơn chi phí cơ hội, được định nghĩa là khoản thu bằng
cách sử dụng nguồn lực theo cách khác. Nhưng tìm ra những thí dụ cụ thể là khó
khăn thiên nan vạn nan, nếu không kể những trường hợp khi người ta nắm được
những nguồn lực độc nhất (thí dụ như bức tranh của Rembrandt). Trái lại, lịch
sử đầy dãy những thí dụ về việc chính phủ giành đặc quyền đặc lợi cho những
người ủng hộ họ.
Quyền tự do tham gia thị trường
và tự do lựa chọn người bán thúc đẩy quyền lợi của người tiêu dùng, nó bào mòn
“đặc lợi” tạm thời mà những người hay công ty đầu tiên cung cấp hàng hóa có thể
được hưởng. Trái lại, giao cho chính phủ quyền xác định ai có thể hay không thể
cung cấp hàng hóa hay dịch vụ sẽ tạo ra các công ty độc quyền – độc quyền thật
sự chứ không phải là giả định – làm hại quyền lợi người tiêu dùng và cản trở sự
phát triển của lực lượng sản xuất, mà phát triển sản xuất chính là cơ sở của
việc cải thiện điều kiện sống của con người. Nếu thị trường thường xuyên tạo ra
độc quyền thì chúng ta đã không thấy nhiều người tìm đến chính phủ để xin được
độc quyền, làm thiệt hại người tiêu dùng và những công ty cạnh tranh yếu thế
hơn. Họ đã có thể giành được độc quyền thông qua cơ chế thị trường rồi.
Không được quên rằng bản thân
chính phủ cũng luôn luôn tìm cách độc quyền; đó chính là định nghĩa kinh điển
nhất về đặc trưng của chính quyền, một cơ quan độc quyền sử dụng vũ lực tại một
vùng lãnh thổ. Tại sao chúng ta có thể nghĩ rằng sự độc quyền đó lại thân thiện
với cạnh tranh hơn là cơ chế thị trường, một cơ chế tạo điều kiện cho mọi người
tự do cạnh tranh với nhau?
4. Thị trường chỉ hoạt động khi có thông tin hoàn hảo,
mà muốn thế thì phải có sự quản lí chính phủ
Muốn cho thị trường hoạt động hữu hiệu thì tất cả những người tham
gia trên thương trường đều phải có đầy đủ thông tin về giá mà họ phải trả cho
mỗi hành động của mình. Nếu một số người có nhiều thông tin hơn những người
khác thì sự mất đối xứng như thế sẽ dẫn tới kết quả tiêu cực và bất công. Chính
phủ phải can thiệp nhằm cung cấp thông tin và tạo ra những kết quả tích cực và
công bằng.
Thông tin, cũng như mọi thứ
chúng ta cần bao giờ cũng có giá của nó, nghĩa là muốn có thêm thông tin thì
chúng ta phải từ bỏ một cái gì đó. Thông tin cũng là hàng hóa được trao đổi
trên thương trường; thí dụ, chúng ta mua những cuốn sách có chứa thông tin vì
chúng ta cho rằng thông tin chứa trong những cuốn sách đó có giá trị cao hơn là
số tiền chúng ta bỏ ra để mua chúng. Chẳng khác gì chế độ dân chủ, thị trường
hoạt động mà không cần thông tin hoàn hảo. Cho rằng những người tham gia trên
thương trường phải trả giá cho thông tin nhưng những người tham gia hoạt động
chính trị lại không cần trả giá gì cả là quan niệm không thực tế, cực kì có
hại. Cả các chính khách lẫn cử tri đều không thể có thông tin hoàn hảo. Đặc
biệt là, cả các chính khách lẫn cử tri đều không cố gắng tìm kiếm cho đủ thông
tin cần thiết như là những người tham gia trên thương trường vẫn làm vì họ có
mất tiền của mình đâu. Thí dụ, khi chi tiêu bằng tiền ngân sách, các chính trị
gia thường không thận trọng, nghĩa là không cố gắng tìm kiếm thông tin bằng lúc
họ tiêu tiền của chính mình.
Người ta thường cho rằng nhà
nước cần phải can thiệp là do sự mất đối xứng về thông tin giữa người tiêu dùng
và những người cung cấp các dịch vụ chuyên biệt. Bác sĩ bao giờ cũng có nhiều
thông tin về y tế hơn là bệnh nhân, nói thí dụ thế, và đấy là lí do vì sao
chúng ta phải đến bác sĩ chữa bệnh chứ không tự chữa lấy. Vì lí do đó mà người
ta ngờ rằng bệnh nhân không thể biết ông bác sĩ nào giỏi hơn, hoặc có được chữa
đúng hay không hoặc có phải trả nhiều tiền quá hay không. Giấy phép hành nghề
của nhà nước là đáp án cho những câu hỏi như thế; đôi khi có người nói rằng với
cách cấp giấy phép hành nghề như thế, dân chúng có thể tin rằng bác sĩ là người
có trình độ, có chuyên môn và không bắt họ trả quá nhiều tiền. Nhưng kết quả
của những công trình nghiên cứu về việc phát giấy phép hành nghề chữa bệnh cũng
như những nghề khác lại cho thấy hoàn toàn ngược lại. Nếu thị trường tạo ra sự
phân hóa về trình độ thì chế độ cấp phép lại chỉ có hai mức, được cấp hoặc là
không được cấp. Hơn nữa, giấy phép hành nghề thường bị thu hồi khi người được
cấp phép có “hành vi không phù hợp với nghề nghiệp”, trong đó có cả quảng cáo!
Nhưng quảng cáo là một trong những phương tiện mà thị trường dùng để cung cấp
thông tin – về sự tồn tại của sản phẩm và dịch vụ, về chất lượng và giá cả. Hệ
thống cấp phép không phải là giải pháp cho vấn đề bất đối xứng thông tin mà là
nguyên nhân của nó.
5. Thị trường chỉ hoạt động khi có rất nhiều người,
với thông tin hoàn hảo, cùng trao đổi những món hàng hoàn toàn không khác biệt.
Thị trường hiệu quả - tức là nơi mà sản lượng được tối đa hóa và
lợi nhuận được tối thiểu hoá - đòi hỏi rằng không ai được quyền quyết định giá
cả, nghĩa là việc tham gia cũng như rút lui khỏi thương trường của bất kì người
mua hay người bán nào cũng không ảnh hưởng đến giá cả. Tất cả các sản phẩm đều
đồng nhất và thông tin về sản phẩm và giá cả được cung cấp miễn phí. Nhưng
thương trường là cuộc cạnh tranh không hoàn hảo, đấy là lí do vì sao chính phủ
phải tham gia và điều tiết.
Những mô hình trừu tượng về
tương tác kinh tế có thể có ích, nhưng nếu những mô hình lý thuyết này phải
gánh thêm những thuật ngữ có tính chuẩn tắc như “hoàn hảo” thì có thể dẫn tới
những hậu quả cực kì tiêu cực. Nếu một hoàn cảnh cụ thể nào đó của thị trường
được coi là cạnh tranh “hoàn hảo” thì tất cả những hoàn cảnh khác sẽ bị coi là
“không hoàn hảo” và cần phải được cải thiện – có lẽ là bằng một cơ quan nào đó
bên ngoài thị trường. Trên thực tế, cạnh tranh “hoàn hảo” chỉ là mô hình trí
tuệ, giúp chúng ta rút ra một số kết luận nhất định, thí dụ như vai trò của lợi
nhuận trong việc phân bố nguồn lực (khi lợi nhuận của lĩnh vực nào đó cao hơn
lợi nhuận trung bình thì những công ty cạnh tranh sẽ hướng nguồn lực của họ vào
lĩnh vực đó, giá sẽ giảm và lợi nhuận cũng giảm theo) và vai trò của tính bất
định trong việc quyết định nhu cầu giữ tiền mặt (vì nếu giả sử thông tin là
miễn phí thì mọi người sẽ mang đầu tư tất cả vốn liếng và chỉ giải ngân ở tại
thời điểm họ cần đầu tư, từ đó có thể rút ra kết luận rằng sự tồn tại của tiền
mặt là do thiếu thông tin). Cạnh tranh “hoàn hảo” không phải là kim chỉ nam cho
việc cải tiến thị trường, đấy chỉ là một thuật ngữ chưa chuẩn trong mô hình
mang tính lí thuyết về những quá trình diễn ra trên thương trường mà thôi.
Nhà nước muốn trở thành tác
nhân có thể đưa thị trường đến tình trạng “hoàn hảo” như thế thì chính nó cũng
phải là sản phẩm của chế độ dân chủ “hoàn hảo”, trong đó tất cả cử tri và ứng
cử viên đều không thể có ảnh hưởng cá nhân đối với chính sách, tất cả các chính
sách đều đồng nhất và thông tin về ưu, khuyết điểm của các chính sách đều được
phát miễn phí. Rõ ràng là chuyện này không bao giờ xảy ra được.
Phương pháp khoa học áp dụng
trong việc lựa chọn chính sách đòi hỏi rằng lựa chọn phải được thực hiện trong
số những phương án tồn tại trên thực tế. Theo những phương pháp được nói tới
bên trên thì cả lựa chọn trong lĩnh vực chính trị lẫn lựa chọn trên thương trường
đều là những lựa chọn không hoàn hảo, vì vậy mà người ta phải lựa chọn trên cơ
sở so sánh những quá trình diễn ra trên thực tế chứ không phải là những quá
trình “hoàn hảo” – thương trường hay chính trường thì cũng thế.
Thị trường thực tạo ra vô vàn
biện pháp cung cấp thông tin và thực hiện sự hợp tác đôi bên cùng có lợi giữa
những người tham gia trên thương trường. Thị trường cung cấp cho người dân
khuôn khổ tìm kiếm thông tin, trong đó có những hình thức hợp tác. Quảng cáo,
tín dụng, uy tín, thị trường hàng hóa, thị trường chứng khoán, tổ chức giám
định và rất nhiều định chế xuất hiện trên thương trường nhằm phục vụ cho mục
tiêu đơn giản hóa quá trình hợp tác đôi bên cùng có lợi. Chúng ta cần phải tìm
những biện pháp mới trong việc sử dụng thị trường nhằm cải thiện phúc lợi của
con người chứ không phải là bác bỏ thị trường vì nó chưa hoàn hảo.
6. Thị trường không có khả năng cung ứng được hàng hóa công cộng (tập
thể)
Nếu tôi ăn quả táo thì anh không thể ăn chính quả táo đó, như vậy
có nghĩa là việc “tiêu thụ” quả táo mang tính tranh đoạt. Nếu tôi chiếu một bộ
phim và không muốn người khác xem thì tôi phải bỏ tiền xây tường để ngăn không
cho những người không trả tiền xem. Trong nền kinh tế thị trường, một số hàng
hóa có tính phi tranh đoạt và việc ngăn cản người khác cùng sử dụng là việc làm
rất tốn kém, thì những hàng hóa này sẽ không được người ta sản xuất vì ai cũng
chờ người khác làm thay cho mình. Chỉ có nhà nước mới có khả năng cung cấp
những món hàng hóa mang tính công cộng như thế. Đấy không chỉ là quốc phòng hay
hệ thống pháp lí, mà còn bao gồm giáo dục, giao thông, chăm sóc sức khỏe và
nhiều loại dịch vụ khác. Không thể trông chờ thị trường cung ứng những sản phẩm
như thế, vì những người không trả tiền muốn ăn không chúng trên cơ sở chi phí
của người khác, và vì ai cũng muốn trở thành người ăn không nên chẳng ai chịu
chi tiền hết. Như vậy nghĩa là, chỉ có chính phủ mới có thể cung ứng được những
sản phẩm đó.
Biện hộ cho vai trò nước trong
việc sản xuất những loại hàng hóa công cộng là một trong những trường hợp áp
dụng sai luận cứ kinh tế thường gặp nhất. Hàng hóa có tính tranh đoạt
(rivalrous) khi tiêu dùng hay có tính phi tranh đoạt (non-rivalrous) thường không
phải là do bản chất cố hữu của nó mà do số người sử dụng: bể bơi có thể
là hàng hóa có tính phi tranh đoạt nếu chỉ có hai người sử dụng, nhưng sẽ thành
có tính tranh đoạt nếu có hai trăm người muốn bơi. Ngoài ra, muốn bảo đảm rằng
chỉ một mình mình được sử dụng thì phải chi tiền, dù đấy là hàng hóa công hay
tư thì cũng thế: nếu tôi không muốn bạn ăn táo của tôi thì có thể tôi sẽ phải
có hành động nhằm bảo vệ chúng, thí dụ như xây hàng rào. Nhiều loại hàng hóa có
tính phi tranh đoạt trong tiêu dùng, thí dụ như trận đấu bóng đá chuyên nghiệp
(nếu bạn xem thì không có nghĩa là tôi không thể xem), có thể được tổ chức vì
có những doanh nhân đã đầu tư các phương tiện để ngăn cản không cho những người
không trả tiền được xem.
Ngoài ra, nhiều hàng hóa về bản
chất không mang tính công cộng, nhưng chúng có tính chất như thế là do quyết
định chính trị, khiến chúng trở thành loại hàng hóa mà mọi người đều có thể
tiếp cận, thậm chí hoàn toàn miễn phí nữa. Nếu nhà nước làm những con đường
“miễn phí” thì thật khó tưởng tượng làm sao doanh nghiệp tư nhân có thể làm ra
những con đường “miễn phí”, nghĩa là với giá vận chuyển bằng không mà lại cạnh
tranh được? Nhưng xin nhớ rằng đường “miễn phí” trên thực thế không phải là
miễn phí vì nó được tài trợ từ tiền thuế (mà những người không đóng thuế có thể
bị trừng phạt nặng, thậm chí bị bỏ tù nữa). Ngoài ra, sự thiếu vắng cơ chế giá
cả còn là lí do chính yếu của những biểu hiện sử dụng nguồn lực thiếu hiệu quả,
thí dụ như nạn kẹt xe, đấy là biểu hiện của việc không có cơ chế phân bố nguồn
lực hạn chế (không gian di chuyển) nhằm sử dụng nguồn lực một cách hiệu quả
nhất. Thực vậy, xu hướng chung trên thế giới là sử dụng đường thì phải trả
tiền, đấy sẽ là một đòn nặng đánh vào lí lẽ cho rằng nhà nước phải cung cấp
loại “hàng hóa” này.
Nhiều loại hàng hóa – từ hải
đăng cho đến giáo dục, cảnh sát và giao thông – tưởng như thị trường không thể
nào cung cấp được thì trên thực tế đã từng được hay đang được cung cấp thông
qua cơ chế thị trường. Điều đó cho phép giả định rằng việc coi đấy là những
loại hàng hóa công cộng là phi lí, hay ít nhất cũng đã bị cường điệu một cách
quá đáng.
Người ta thường cho rằng một số
hàng hóa chỉ có thể do nhà nước sản xuất vì cơ chế giá cả không thể tính toán
được các “ngoại ứng” của chúng. Thí dụ, hệ thống giáo dục phổ cập mang lại lợi
ích không chỉ cho người được học hành mà còn cho toàn xã hội nữa, và đấy dường
như là lời biện hộ cho hệ thống giáo dục công, được nhà nước tài trợ thông qua
thuế thu nhập. Nhưng dù rằng những người khác cũng được lợi – ít nhiều chưa
biết – thì lợi ích đem lại cho những người được học hành là cực kì to lớn, và
đó chính là lý do họ sẵn sàng đầu tư đáng kể cho việc học tập. Lợi ích công
cộng không phải lúc nào cũng hấp dẫn được những kẻ ăn không tham gia. Trên thực
tế, nhiều công trình nghiên cứu chứng tỏ rằng hiện nay sự độc quyền của nhà
nước trong lĩnh vực giáo dục không đưa được dịch vụ giáo dục đến những người
nghèo nhất trong xã hội, những người biết rõ lợi ích của việc học tập và phải
bỏ ra phần không nhỏ trong khoản thu nhập ít ỏi của họ để cho con em đi học.
Chẳng cần biết các “ngoại ứng” của giáo dục phổ thông được tạo ra như thế nào,
họ vẫn dùng tiền túi để đầu tư cho việc học hành của con em mình.
Cuối cùng, cần phải nhớ rằng
tất cả các luận cứ nói rằng thị trường không thể cung cấp một cách hiệu quả
hàng hóa công cộng cũng có thể được áp dụng – trong nhiều trường hợp còn thuyết
phục hơn – cho việc cung cấp những loại hàng hóa đó từ phía nhà nước. Sự tồn
tại và hoạt động của nhà nước pháp quyền và công chính tự bản thân nó đã là một
loại hàng hóa công cộng rồi, vì lợi ích của nó có tính phi tranh đoạt (ít nhất
là đối với các công dân của nó) và việc loại trừ những người không đóng góp
khỏi những người đóng góp vào việc duy trì chế độ (thí dụ như những cử tri có
hiểu biết) trong việc hưởng những lợi ích của nó là hành động cực tốn kém. Các
chính khách cũng như cử tri chẳng có mấy nhiệt tình trong việc tạo dựng chính
phủ hiệu quả và công chính, nhất là khi so sánh họ với các doanh nhân và người
tiêu dùng trong việc sản xuất hàng hóa công cộng thông qua việc hợp tác trên
thương trường. Điều đó không có nghĩa là chính phủ không được có vai trò gì
trong việc sản xuất hàng hóa công cộng, nhưng người dân không được ỷ lại vào
chính phủ trong việc cung ứng hàng hóa và dịch vụ công cộng. Trên thực tế,
chính phủ càng nhận nhiều trách nhiệm thì càng có nhiều khả năng là nó sẽ không
tạo được những loại hàng hóa mà nó thực sự có lợi thế, thí dụ như bảo vệ công
dân khỏi những hành động bạo ngược.
7. Thị trường không vận hành (hay vận hành kém hiệu quả) khi có các
ngoại ứng tiêu cực hay tích cực
Thị trường chỉ hoạt động khi người hành động nhận được toàn bộ kết
quả cũng như gánh chịu toàn bộ trách nhiệm cho những hành động của mình. Nếu có
người nhận được lợi ích mà không cần đóng góp vào việc tạo ra lợi ích đó thì
thị trường sẽ không thể cung cấp đủ những hàng hoá tạo ra lợi ích đó. Tương tự
như thế, nếu một số phải gánh chịu hậu quả “tiêu cực” trong việc sản xuất một
loại hàng hóa nào đó, nghĩa là nếu người ta đã không tính tới giá phải trả cho
những hậu quả đó trong quá trình sản xuất thì thị trường sẽ làm lợi cho một số
người và làm thiệt hại cho một số người khác, vì lợi thì một nhóm người được
hưởng, còn thiệt hại thì những người khác phải chịu.
Ngoại ứng không phải là lí do
buộc nhà nước phải làm một số việc hoặc nhà nước có quyền không cho người dân
lựa chọn. Bộ quần áo hợp thời trang và ăn mặc bảnh bao có thể tạo ra nhiều
ngoại ứng tích cực, vì mọi người đều vui thích khi thấy những người mặc đẹp và
bảnh bao, nhưng đấy không phải là lí do để cho nhà nước nhận lãnh trách nhiệm
trong việc cung cấp quần áo hay đồ trang sức. Làm vườn, kiến trúc, và rất nhiều
loại hoạt động khác cũng tạo ra những ngoại ứng tích cực đối với người khác,
nhưng người dân vẫn tự mình chăm sóc mảnh vườn hay nhà của họ mà không cần sự
trợ giúp của nhà nước. Trong tất cả các trường hợp vừa nói, lợi ích của người
hành động – kể cả sự tán thành của những người nhận được những ngoại ứng tích
cực từ hành động đó – đủ lớn để họ tự làm những việc như thế. Trong những
trường hợp khác, thí dụ như chương trình phát thanh hay truyền hình, hàng hóa
công cộng được “gắn” với những hàng hóa khác, thí dụ như quảng cáo cho các công
ty. Cơ chế tạo ra hàng hóa công cộng cũng nhiều như sức sáng tạo của các doanh
nhân sản xuất hàng hóa vậy.
Nhưng thường thì người ta phản
đối cơ chế thị trường là do những ngoại ứng tiêu cực của nó. Ô nhiễm môi trường là thí dụ
thường được nói tới nhiều nhất. Nếu nhà sản xuất có thể làm ra sản phẩm có lời
vì ông ta buộc những người khác phải chịu một phần giá thành sản phẩm, mặc dù
họ không đồng ý, bằng cách thải một khối lượng lớn khói bụi vào không khí hay
hóa chất vào sông nước thì có nhiều khả năng là ông ta sẽ làm như thế. Những
người hít thở không khí ô nhiễm hay uống nước có hóa chất độc hại sẽ phải gánh
một phần giá thành sản phẩm, trong khi các nhà sản xuất lại nhận được khoản lời
từ việc bán sản phẩm của họ. Vấn đề ở đây không phải là cơ chế thị trường đã
thất bại mà là không có cơ chế thị trường. Thị trường dựa vào quyền sở hữu tư
nhân, nó không thể hoạt động được khi quyền tư hữu không được xác định một cách
chính xác hoặc không được bảo vệ. Ô nhiễm chính là những trường hợp như thế,
đấy không phải là sự thất bại của cơ chế thị trường mà là chính phủ đã không
xác định và không bảo vệ được quyền sở hữu của những người khác, thí dụ như
những người hít thở không khí hay uống phải nước ô nhiễm. Khi những người sống
dưới chiều gió hay dưới nguồn nước có quyền bảo vệ quyền của họ thì họ có thể
khẳng định quyền của mình và chặn đứng được những kẻ gây ra nạn ô nhiểm. Các
nhà sản xuất có thể phải bỏ tiền ra để lắp đặt thiết bị hay công nghệ nhằm loại
trừ ô nhiễm (hoặc giảm đến mức chấp nhận được và vô hại đối với con người), hoặc
đề nghị đền bù cho những người sống dưới chiều gió hay cuối nguồn nước (cũng có
thể cung cấp cho họ chỗ ở mới), hoặc họ sẽ phải ngừng sản xuất vì giá thành cao
hơn lợi nhuận. Chính quyền sở hữu đã làm cho những tính toán như thế trở thành
khả thi, quyền sở hữu khuyến khích người ta xem xét hậu quả hành động của họ
đối với người khác. Và thị trường, nghĩa là cơ hội tham gia trao đổi một cách
tự nguyện quyền sở hữu, tạo điều kiện cho tất cả các bên tính toán giá cả của
những hành động của mình.
Hậu quả tiêu cực, thí dụ như ô
nhiễm không khí hay nguồn nước, không phải là thất bại của cơ chế thị trường mà
là chính phủ không xác định và không bảo vệ được quyền sở hữu, vốn là cơ sở của
thị trường.
8. Xã hội càng phức tạp, càng không thể dựa vào thị trường và càng
cần sự quản lí của nhà nước.
Khi xã hội còn tương đối đơn giản thì thị trường hoạt động hữu
hiệu, nhưng với sự phát triển như vũ bão của những mối quan hệ kinh tế và xã
hội giữa rất nhiều người như hiện nay thì chính phủ cần phải hướng dẫn và phối
hợp hành động.
Trên thực tế, hoàn toàn ngược
lại. Một người lãnh đạo có sức mạnh buộc người khác tuân thủ có thể điều phối
một cách hữu hiệu hoạt động của xã hội đơn giản, thí dụ như một nhóm thợ săn
hay những người hái lượm. Nhưng khi quan hệ xã hội trở thành phức tạp hơn thì
trao đổi tự nguyện trên thương trường trở thành quan trọng hơn, chứ không phải
là ngược lại. Trật tự xã hội phức tạp đòi hỏi sự phối hợp một khối lượng thông
tin mà trí tuệ của một người hay nhóm người nào đó không thể nào nắm bắt được.
Thị trường đã tạo ra những cơ chế chuyển tải thông tin với giá thành tương đối
thấp, giá cả chứa đựng thông tin về cung và cầu dưới dạng những đơn vị cho phép
so sánh giá cả giữa các loại hàng hóa và dịch vụ khác nhau mà những báo cáo dày
cộp của các cơ quan của chính phủ không thể làm được. Hơn nữa, giá cả vượt qua
được rào cản ngôn ngữ, vượt qua được những khác biệt về tập tục, về sắc tộc và
tôn giáo; nó tạo điều kiện cho chúng ta sử dụng kiến thức của những người xa
lạ, những người sống cách xa ta cả ngàn dặm, ta chẳng bao giờ có thể có bất kì
quan hệ nào với họ. Nền kinh tế và xã hội càng phức tạp thì vai trò của thị
trường càng trở nên quan trọng.
9. Cơ chế thị trường không phù hợp với các nước đang phát triển
Thị trường phù hợp với những nước có cơ sở hạ tầng và hệ thống
pháp luật đã phát triển, nhưng các nước đang phát triển không có những hệ thống
như thế, họ không thể dựa vào thị trường được. Trong những nước đó, nhà nước
cần phải quản lí, ít nhất là cho đến khi cơ sở hạ tầng và hệ thống pháp luật đã
phát triển đến mức có thể tạo ra không gian cho thị trường hoạt động.
Nói chung, sự phát triển của cơ
sở hạ tầng là đặc trưng của tài sản được tích lũy thông qua cơ chế thị trường,
chứ không phải là điều kiện tồn tại của thị trường; sự kém cỏi của hệ thống
pháp luật là nguyên nhân làm cho thị trường không phát triển được, chứ không
phải là lí do để không tiến hành cải cách hệ thống pháp luật để nó có thể cung
cấp cơ sở cho sự phát triển của thị trường. Muốn giàu có như các nước đã phát
triển thì chỉ có mỗi một cách là tạo ra nền tảng pháp lí và định chế, sao cho
các doanh nhân, người tiêu dùng, nhà đầu tư và người lao động có thể hợp tác
một cách tự do nhằm sản xuất ra thật nhiều của cải.
Tất cả những nước giàu có hiện
nay đã có thời – thậm chí trong thời gian gần đây - là những nước rất nghèo.
Điều cần thiết không phải là giải thích sự nghèo đói – đấy là trạng thái tự
nhiên của nhân loại – mà là tìm hiểu cách làm giàu. Của cải là do con người làm
ra và cách tốt nhất để đảm bảo rằng của cải đang được tạo ra là khuyến khích
người ta làm như thế. Không có hệ thống nào tốt hơn là thị trường tự do, với
quyền sở hữu được xác định một cách rõ ràng và được pháp luật bảo vệ để tạo
điều kiện thuận lợi cho việc trao đổi. Chỉ có một con đường thoát nghèo, đấy là
con đường tạo ra của cải thông qua thị trường tự do.
Thuật ngữ “nước đang phát
triển” thường bị sử dụng sai. Đấy là khi người ta dùng thuật ngữ này để nói về
những nước mà chính phủ bác bỏ thị trường, ủng hộ kế hoạch hóa tập trung, ủng
hộ sở hữu nhà nước, thi hành chính sách trọng thương, chính sách bảo hộ và
những đặc quyền đặc lợi khác. Trên thực tế, đấy hoàn toàn không phải là những
nước đang phát triển. Những nước đang phát triển – dù giàu hay nghèo – là những
nước đã và đang tạo ra những định chế pháp lí cho quyền sở hữu và hợp đồng, là
những nước tiến hành tự do hóa thị trường, hạn chế quyền lực, hạn chế ngân sách
và giới hạn quyền lực của chính phủ.
10. Thị trường dẫn tới những chu kì kinh tế đầy tai họa, thí dụ như
cuộc Đại khủng hoảng
Dựa vào các lực lượng thị trường có thể dẫn tới những chu kì kinh
tế “bùng nổ - đổ vỡ”. Sự tự tin quá đáng của các nhà đầu tư dẫn tới sự bùng nổ
về đầu tư, sau đó nhất định sẽ là giai đoạn thu hẹp sản xuất, thất nghiệp và
tình hình kinh tế sa sút.
Có người cho rằng chu kì kinh
tế “bùng nổ - đổ vỡ” là do thị trường mà ra. Nhưng bằng chứng lại cho thấy rằng
sản xuất thừa không phải là tính chất của thị trường: khi có nhiều hàng hóa hóa
và dịch vụ được đưa ra thì giá cả sẽ điều chỉnh và kết quả là thịnh vượng chứ
không phải là “đổ vỡ”. Nếu một ngành công nghiệp nào đó phát triển quá
mức, không thể duy trì được mức lợi nhuận hợp lý trên thị trường thì cơ chế tự
điều chỉnh sẽ hoạt động; lợi nhuận sụt giảm sẽ là tín hiệu để người ta hướng
các nguồn lực sang những lĩnh vực khác. Không có lí do để khẳng định rằng việc
điều chỉnh như thế diễn ra trong tất cả các ngành công nghiệp; thực ra, đấy là
khẳng định chứa đầy mâu thuẫn (vì nếu vốn đầu tư được rút ra khỏi tất cả các
ngành, rồi lại được tái phân bố vào tất cả các ngành thì vốn đầu tư không bị
rút đi đâu hết).
Tuy nhiên, có thể xảy ra những
giai đoạn thất nghiệp trên diện rộng và kéo dài, đấy là khi chính phủ can thiệp
vào hệ thống tiền tệ, làm biến dạng hệ thống giá cả; chính sách sai lầm thường
đi kèm với việc tài trợ cho những ngành đáng lẽ phải thu hẹp sản xuất và đi kèm
với việc kiểm soát giá cả và tiền lương làm cho thị trường không thể tự điều
chỉnh được; những chính sách này chỉ làm cho nạn thất nghiệp kéo dài thêm mà
thôi. Đấy là thực tế đã từng xảy ra trong cuộc Đại khủng hoảng kéo dài từ năm
1929 đến hết Thế chiến II. Các nhà kinh tế học (trong đó có Milton Friedman,
giải Nobel về kinh tế) đã chứng minh rằng khủng hoảng là do Cục dự trữ liên
bang Mĩ – trong khi theo đuổi các mục tiêu chính trị - đã bất ngờ cắt giảm,
không đưa vào lưu thông một lượng tiền rất lớn. Sau đó, chính sách bảo hộ làm
cho suy thoái càng lún sâu thêm và lan ra toàn cầu; suy thoái kéo dài chủ yếu
là do những chính sách như Luật khôi phục kinh tế quốc dân (National Recovery
Act), chương trình nhằm giữ cho giá lương thực ở mức cao (bằng cách tiêu hủy
một lượng lớn lương thực và hạn chế nguồn cung), và những chính sách nằm trong
chương trình “Chính sách kinh tế mới” (New Deal), không để cho các lực lượng
của thị trường điều chỉnh những hậu quả tai hại của chính sách kinh tế sai lầm
của chính phủ. Những vụ đổ vỡ trong thời gian gần đây, thí dụ như vụ khủng
hoảng tài chính ở châu Á vào năm 1997, là do chính sách tiền tệ và ngoại hối
thiếu thận trọng đã làm biến dạng những tín hiệu của thị trường, trước khi
những tín hiệu này đến được với các nhà đầu tư. Các lực lượng của thị trường đã
sửa chữa những khiếm khuyết trong chính sách của các chính phủ, nhưng quá trình
này cũng gặp một số khó khăn. Song khó khăn không phải là do thuốc chữa bệnh,
mà là do chính sách tiền tệ và ngoại hối sai lầm của các chính phủ, gây ra sự
mất ổn định của dòng vốn chảy vào những nước này.
Khi các cơ quan quản lí trong
lĩnh vực tiền tệ áp dụng chính sách tiền tệ thận trọng hơn thì những chu kì như
thế có xu hướng giảm. Kết hợp với việc sử dụng nhiều hơn nữa quá trình điều
tiết của thị trường sẽ dẫn đến kết quả là thời gian giữa các chu kì sẽ dài ra,
mức độ gay gắt của chu kì kinh tế giảm đi; sự cải thiện điều kiện kinh tế sẽ
diễn ra một cách liên tục và dài hạn tại những nước theo đuổi chính sách thương
mại tự do, ràng buộc về ngân sách và chế độ pháp quyền
11. Dựa hoàn toàn vào thị trường là chính sách xuẩn ngốc chẳng khác gì
dựa hoàn toàn vào chủ nghĩa xã hội: nền kinh tế hỗn hợp là tốt nhất.
Phần đông người ta nghĩ rằng cho tất cả trứng vào một rổ là thiếu
khôn ngoan. Các nhà đầu tư khôn ngoan bao giờ cũng tìm cách đa dạng hóa danh
mục đầu tư và kết quả là “gói chính sách đa dạng hóa”, nghĩa là hỗn hợp giữa
chủ nghĩa xã hội và thị trường là việc làm hợp lí vậy.
Những nhà đầu tư khôn
ngoan – đấy là nói những người không thể tiếp xúc được với thông tin nội bộ -
thường đa dạng hóa danh mục đầu tư để tránh rủi ro. Nếu một cổ phiếu nào đó hạ
mà cổ phiếu khác tăng giá thì lợi nhuận sẽ bù đắp được thiệt hại. Trong dài
hạn, danh mục đầu tư được đa dạng hóa một cách đúng đắn sẽ mang lại lợi nhuận
cho nhà đầu tư. Nhưng chính sách thì không thể như thế được. Một số chính sách
luôn luôn gặp phải thất bại, trong khi một số khác thì bao giờ cũng thành công.
Sẽ là sai lầm khi “danh mục đầu tư” bao gồm cổ phiếu của những công ty biết
chắc là sẽ thua lỗ và những công ty biết chắc là sẽ thành công; người ta phải
đa dạng hóa danh mục đầu tư là vì không biết là công ty nào sẽ có lời, còn công
ty nào thì không.
Những công trình
nghiên cứu các dữ liệu kinh tế hàng năm do Viện Fraser (Fraser Institute) ở
Canada và những tổ chức quốc tế khác tiến hành trong hàng chục năm chứng tỏ xu
hướng rõ ràng rằng dựa vào lực lượng thị trường dẫn tới mức thu nhập bình quân
đầu người cao hơn, kinh tế phát triển nhanh hơn, sống thọ hơn, tỉ lệ trẻ em tử
vong thấp hơn, tỉ lệ lao động trẻ em giảm, nhiều người dân được tiếp xúc với
nước sạch và dịch vụ y tế hơn, nhiều người được tiếp xúc với những tiện
ích của đời sống hiện đại, trong đó có môi trường trong lành và chính quyền tử
tế hơn, thí dụ như mức độ tham nhũng giảm, còn trách nhiệm giải trình mang tính
dân chủ lại gia tăng.
Hơn nữa, ở đây không
thể có cái gọi là “trung đạo”. Sự can thiệp vào thị trường của nhà nước thường
làm cho nó méo mó, thậm chí dẫn tới khủng hoảng; điều này, đến lượt nó, lại
được coi là lí do để nhà nước can thiệp thêm nữa. Thí dụ, “gói chính sách” bao
gồm chính sách tiền tệ thiếu khôn ngoan dẫn tới tốc độ cung tiền lớn hơn là tốc
độ phát triển của nền kinh tế, kết quả là giá cả leo thang. Lịch sử đã cho thấy
rằng các chính trị gia thường phản ứng không phải bằng cách từ bỏ những chính
sách thiếu khôn ngoan của họ mà họ lại phản ứng bằng cách phê phán nền kinh tế
phát triển “quá nóng” hay lên án “những kẻ đầu cơ không có tinh thần yêu nước”
và sau đó thì kiểm soát giá cả. Khi giá cả không được điều tiết bằng quan hệ
cung cầu (trong trường hợp này, lượng tiền cung gia tăng sẽ làm cho giá trị
đồng tiền – thể hiện qua giá hàng hóa – giảm), kết quả là hàng hóa và dịch vụ
thiếu hụt vì có nhiều người muốn mua những món hàng có số lượng giới hạn vì giá
cả được giữ ở mức thấp hơn là giá mà người sản xuất muốn bán. Ngoài ra, thiếu
vắng thị trường tự do sẽ đưa người dân tới thị trường chợ đen, buộc họ phải hối
lộ các quan chức và những hiện tượng phạm pháp khác. Hàng hóa khan hiếm và tệ
tham nhũng lại làm cho quá trình thiết lập nhà nước toàn trị diễn ra nhanh
chóng hơn. Như vậy là, “gói chính sách” trong đó có cả những chính sách được
khẳng định là tồi tệ sẽ làm suy yếu nền kinh tế, tạo ra nạn tham nhũng, thậm
chí đe dọa cả chế độ dân chủ hợp hiến nữa.
Phê phán từ quan điểm
kết hợp giữa kinh tế và đạo đức
12. Thị trường tạo ra nhiều bất bình đẳng hơn là những quá trình phi
thị trường
Về bản chất, thị trường tưởng thưởng cho những người có khả năng
đáp ứng lựa chọn của người tiêu dùng và vì khả năng của người ta là khác nhau
nên thu nhập cũng khác nhau. Còn chủ nghĩa xã hội, về bản chất, là xã hội công
bằng, vì vậy mỗi bước tiến về phía chủ nghĩa xã hội là một bước tiến về phía
công bằng.
Cần phải nhớ rằng sở
hữu là một khái niệm pháp lí, còn của cải lại là khái niệm kinh tế. Hai khái
niệm này hay bị lẫn lộn, nhưng chúng ta cần phải phân biệt rõ. Những tiến trình
diễn ra trên thương trường làm cho tài sản liên tục được tái phân bố trên diện
rộng. Ngược lại, luật lệ của thị trường tư do cấm tiến hành tái phân phối sở
hữu một cách miễn cưỡng (khi các cá nhân làm việc đó thì bị gọi là “ăn cắp”),
thị trường tự do đòi hỏi rằng sở hữu phải được xác định một cách dứt khoát và
phải được pháp luật bảo vệ. Thị trường có thể tái phân phối tài sản, thậm chí
ngay cả trong những trường hợp khi mà sở hữu vẫn nằm trong tay những người chủ
cũ. Mỗi khi giá trị của tài sản (mà người chủ có quyền sở hữu) thay đổi thì của
cải của người chủ khối tài sản đó cũng thay đổi theo. Khối tài sản mà hôm qua
có giá 600 Euro, hôm nay có thể chỉ còn 400 Euro thôi. Đây chính là sự tái phân
phối khối lượng tài sản trị giá 200 Euro thông qua thị trường, mặc dù không có
sự tái phân phối sở hữu. Như vậy là, thị trường thường xuyên làm công việc tái
phân phối tài sản và quá trình tái phân phối lại khuyến khích chủ sở hữu tìm
cách tối đa hóa giá trị tài sản của họ hoặc chuyển tài sản đó cho những người
muốn mua. Quá trình tái phân phối diễn ra liên tục - do ước muốn tối đa hóa giá
trị - là sự chuyển dịch tài sản trên bình diện rộng lớn mà đa số những người
làm chính trị không thể nào tưởng tượng được. Ngược lại, trong khi thị trường
tái phân phối của cải thì chính trị gia lại chỉ có có thể tái phân phối sở hữu
mà thôi. Nhưng quá trình này lại làm cho quyền sở hữu không còn được bảo vệ như
cũ nữa, sở hữu mất giá và của cải cũng không còn. Quá trình tái phân phối càng
khó dự đoán thì sự mất mát của cải do sự đe dọa của quá trình tái phân phối sở
hữu gây ra sẽ càng lớn hơn.
Bình đẳng giữa người
với người có thể trở thành hiện thực trong nhiều lĩnh vực, nhưng không phải
trong tất cả các lĩnh vực. Thí dụ, mọi người có thể bình đẳng trước pháp luật,
nhưng ngay cả trong trường hợp này, không phải mọi người đều có ảnh hưởng như
nhau đối với chính trị, vì trong số những người sử dụng quyền bình đẳng về tự
do ngôn luận lại có những người nói hay hơn và thuyết phục hơn những người
khác, nghĩa là họ gây được nhiều ảnh hưởng hơn những người kia. Tương tự như
thế, quyền bình đẳng trong việc cung cấp hàng hóa và dịch vụ trên thị trường có
thể không dẫn tới thu nhập giống nhau vì một số người làm việc tích cực
hơn và nhiều hơn (họ muốn có thu nhập chứ không cần nghỉ ngơi), hoặc có những
tài khéo mà người khác sẵn sàng trả giá cao. Mặt khác, cố gắng dùng bạo lực
nhằm đạt cho bằng được bình đẳng về ảnh hưởng hoặc bình đẳng về thu nhập sẽ dẫn
tới việc một số người sử dụng nhiều quyền lực hoặc ảnh hưởng chính trị hơn
những người khác. Nhằm thực hiện một mô hình phân phối thu nhập cụ thể nào đó
thì một người hay một nhóm người phải có đầu óc của “thánh nhân”, có thể nhìn
thấy chỗ này thiếu hụt cái gì, chỗ kia thừa cái gì và lầy từ chỗ này chuyển
sang chỗ kia. Vì quyền lực nhằm tạo ra thu nhập như nhau cho tất cả mọi người
được tập trung vào tay một số người – như ở Liên Xô, quốc gia tự nhận là bình
đẳng – những người có quyền lực chính trị và pháp lí vượt trội đó sẽ muốn sử
dụng quyền lực nhằm giành được thu nhập cao hơn hoặc được quyền tiếp cận với
các nguồn lực. Cả lí thuyết lẫn thực tế đều cho thấy rằng những cố gắng mang
tính tự giác nhằm tạo ra mức thu nhập như nhau hay thu nhập “công bằng” hoặc
cách thức phân phối thu nhập nào khác với cách thức phân phối mà trật tự tự
phát của thị trường có thể tạo ra đều là những cố gắng vô ích, vì một lí do đơn
giản là những người nắm quyền tái phân phối sẽ sử dụng quyền lực nhằm tự tư tự
lợi, và như vậy là họ đã biến bất bình đẳng về quyền lực chính trị thành những
kiểu bất bình đẳng khác, như tài sản, danh dự..v.v.. Đấy chắc chắn là kinh
nghiệm của các nước tự nhận là cộng sản và đấy cũng là con đường mà Venezuela
đang đi. Ở nước này, toàn bộ quyền lực đều tập trung vào tay Hugo Chavez, với
lí do là ông ta cần sự bất bình đẳng khủng khiếp về quyền lực như thế là để tạo
ra bình đẳng về của cải giữa các công dân.
Số liệu trong báo cáo
phát hành năm 2006 của tổ chức Tự do kinh tế thế giới (Economic Freedom of the
World) cho thấy mức độ tự do kinh tế không có ảnh hưởng nhiều tới sự bất bình
đẳng về thu nhập (các nước được chia thành 4 nhóm, từ ít tự do nhất cho đến tự
do nhất, 10% số người nghèo nhất nhận được trung bình từ 2,2% đến 2,5% tổng thu
nhập quốc dân), nhưng mức độ tự do kinh tế lại có mối liên hệ trực tiếp với thu
nhập trung bình của 10% những người có thu nhập thấp nhất (các nước cũng được
chia thành 4 nhóm, từ ít tự do nhất cho đến tự do nhất, thu nhập trung bình của
10% người nghèo nhất là 826, 1186, 2322 và 6519 dollar). Như vậy là, cơ chế thị
trường dường như không có ảnh hưởng nhiều tới phân bố thu nhập, nhưng thị
trường làm cho thu nhập của người nghèo tăng lên và có lẽ nhiều người trong số
họ ủng hộ kinh tế thị trường.
13. Thị trường không thể đáp ứng được một số nhu cầu căn bản của con
người, như chăm sóc sức khỏe, nhà ở, giáo dục và lương thực
Hàng hóa phải được phân phối dựa trên những cơ chế phù hợp với
tính chất của chúng. Thị trường phân phối hàng hóa theo khả năng thanh toán của
người tiêu dùng, nhưng chăm sóc sức khỏe, nhà ở, học hành, lương thực và những
nhu cầu căn bản khác của con người – vì là nhu cầu – cho nên phải được phân
phối theo nhu cầu chứ không phải theo khả năng thanh toán của người dân.
Nếu thị trường đáp
ứng tốt hơn các nhu cầu của con người, nghĩa là nếu so với những cơ chế khác,
chẳng hạn chủ nghĩa xã hội, cơ chế thị trường làm cho nhiều người được hưởng
mức sống cao hơn, thì cơ chế thị trường cũng đáp ứng tốt hơn nhu cầu của con
người. Như đã nói bên trên, thu nhập của những người nghèo nhất gia tăng nhanh
chóng cùng với mức độ tự do kinh tế, nghĩa là người nghèo có nhiều nguồn lực để
đáp ứng nhu cầu của họ hơn trước. (Dĩ nhiên là không phải nhu cầu nào cũng liên
quan với thu nhập, tình bạn và tình yêu chân thành không phải là những nhu cầu
như thế. Nhưng cũng chẳng có lí do nào để nói rằng có thể dùng biện pháp ép
buộc nhằm phân phối những nhu cầu như thế, chứ chưa nói phân phối một cách
“công bằng”).
Hơn thế nữa, nếu “nhu
cầu” và “khả năng” là những khái niệm khá mù mờ thì mức độ “sẵn sàng” thanh
toán lại là khái niệm có thể đo lường được một cách dễ dàng hơn. Khi người ta
dùng tiền túi của mình để trả cho những món hàng hóa và dịch vụ nào đó là họ
nói cho ta biết họ đánh giá những món hàng và dịch vụ này cao hơn những món
hàng và dịch vụ khác đến mức nào. Lương thực - dĩ nhiên là nhu cầu thiết yếu
hơn là học tập hay chăm sóc sức khỏe – được thị trường cung cấp một cách khá
hiệu quả. Trên thực tế, trong những nước mà quyền sở hữu bị bãi bỏ và nhà nước
làm nhiệm vụ phân phối thay cho thị trường lại thường xảy ra nạn đói, thậm chí
có cả những trường hợp ăn thịt người nữa. Thị trường đáp ứng được hầu hết các
loại hàng hóa mà con người cần, kể cả những nhu cầu cơ bản, tốt hơn là những cơ
chế khác.
Đáp ứng nhu cầu đòi
hỏi phải sử dụng những nguồn lực hạn chế, nghĩa là phải lựa chọn về cách phân
phối chúng. Khi thị trường không được phép hoạt động thì người ta phải sử dụng
những cơ chế và tiêu chí khác trong việc phân phối những nguồn lực hạn chế, thí
dụ như phân phối một cách quan liêu, ảnh hưởng chính trị, thành viên của đảng
cầm quyền, quan hệ với tổng thống hoặc với những người có quyền lực mạnh, hay
đút lót và những hình thức tham nhũng khác.
14. Thị trường hoạt động trên nguyên tắc thích nghi tốt nhất mới sống
sót (survival of the fittest)
Giống như qui luật chọn lọc tự nhiên, thị trường nghĩa là chỉ
những người thích nghi tốt nhất mới sống sót được mà thôi. Những người không
thể đáp ứng được tiêu chuẩn của thị trường sẽ bị đẩy ra bên lề và bị đối thủ đè
bẹp.
Áp dụng những nguyên
tắc tiến hóa, thí dụ như nguyên tắc “thích nghi tốt nhất mới sống sót”, vào
lĩnh vực nghiên cứu sinh vật và quan hệ xã hội giữa người với người dẫn đến
những sự lầm lẫn, đấy là nói nếu chúng ta không làm rõ cái gì sẽ sống sót trong
từng trường hợp cụ thể. Trong sinh vật học, đấy là các cá thể động vật và khả
năng tự tái tạo của nó. Con thỏ bị con mèo ăn thịt vì chạy chậm sẽ không còn
khả năng sinh con đẻ cái nữa. Những con chạy nhanh nhất sẽ là những con có khả
năng đó. Nhưng khi áp dụng vào việc nghiên cứu sự tiến hóa của xã hội thì khả
năng sống sót không còn là cá thể nữa mà là những hình thức tương tác, thí dụ
như phong tục, định chế hay công ty. Một công ty bị đẩy ra khỏi thương trường,
nó “chết”, cũng có nghĩa là một hình thức hợp tác xã hội cụ thể đã “chết”,
nhưng như thế không có nghĩa là những người hoạt động trong doanh nghiệp – nhà
đầu tư, chủ sở hữu, các nhà quản lí, công nhân..v..v.. – cũng chết. Đấy chỉ là
một hình thức hợp tác kém hiệu quả được thay thế bằng hình thức hợp tác hiệu
quả hơn mà thôi. Cạnh tranh trên thương trường không phải là cạnh tranh trong
rừng rú. Trong rừng, các con thú ăn thịt nhau hoặc là đuổi nhau ra khỏi một
vùng lãnh thổ nào đó. Còn thương trường là các doanh nhân và các công ty cạnh
tranh với nhau để giành quyền cộng tác với người tiêu dùng, cộng tác với các
doanh nhân và các công ty khác. Cạnh tranh trên thương trường không phải là
cạnh tranh để giành quyền sống, đấy là cạnh tranh để giành quyền hợp tác.
15. Thị trường hạ thấp văn học và nghệ thuật
Văn học và nghệ thuật là để đáp ứng cho những nhu cầu cao thượng
của tâm hồn con người, vì vậy mà không thể mua bán như quả cà chua hay cái nút
áo được. Giao nghệ thuật cho thị trường có khác gì mang tôn giáo ra chợ bán.
Hơn nữa, mở rộng cửa cho sự cạnh tranh trên thương trường quốc tế sẽ làm giảm
giá trị của văn học và nghệ thuật, những hình thức văn hóa truyền thống sẽ bị
bỏ rơi trong cuộc săn lùng những đồng dollar hay Euro đầy quyền lực.
Đa phần các tác phẩm
nghệ thuật đã và đang được làm ra để bán. Nói cho ngay, phần lớn lịch sử nghệ
thuật là lịch sử của sự sáng tạo được thực hiện nhờ thị trường nhằm đáp ứng
trước sự xuất hiện của các ngành công nghệ mới, triết lí mới, thị hiếu mới và
những hình thức hoạt động trí tuệ mới. Văn học, nghệ thuật và thị trường đã
liên hệ mật thiết với nhau trong suốt nhiều thế kỉ. Các nhạc sĩ đòi khán giả
trả thù lao cho họ, giống hệt như người bán rau đòi tiền mấy quả cà chua hay
người thợ may đòi tiền công đính mấy cái nút áo. Trên thực tế, việc hình thành
thị trường rộng rãi hơn cho âm nhạc, phim ảnh và những hình thức nghệ thuật
khác trên băng từ, trên cassettes, CD, DVD và bây giờ là iTunes, mp3 files, tạo
điều kiện cho nhiều người được tiếp xúc với nhiều loại hình nghệ thuật khác nhau
hơn, còn người nghệ sĩ thì có điều kiện thử nghiệm, sáng tạo ra nhiều hình thức
nghệ thuật lai ghép hơn và kiếm được nhiều thu nhập hơn. Không có gì đáng ngạc
nhiên là đa số các tác phẩm nghệ thuật được sáng tác ra trong một năm nào đó
không thể đứng vững trước thử thách của thời gian. Những người kết án nghệ
thuật đương đại là “rác rưởi” là những người có quan niệm sai lầm khi họ so
sánh với những tác phẩm vĩ đại trong quá khứ, những tác phẩm mà họ so sánh là
những tác phẩm tuyệt vời nhất, những tác phẩm đã trải qua cuộc sàng lọc kéo dài
hàng trăm năm, với hàng loạt tác phẩm được sản xuất trong một năm trước đó. Nếu
họ đưa vào so sánh cả những tác phẩm không đứng vững trước thử thách của thời
gian và không được người đời nhắc tới nữa thì kết quả có lẽ sẽ hoàn toàn khác.
Những tác phẩm vượt qua được sự sàng lọc của thị trường chính là những kiệt tác
dành cho các thế hệ tương lai.
So sánh toàn bộ sản
phẩm nghệ thuật đương đại với những tác phẩm tuyệt vời nhất trong số những tác
phẩm tuyệt vời nhất của những thế kỉ đã qua không phải là sai lầm duy nhất khi
người ta đánh giá về thị trường nghệ thuật. Những nhà quan sát từ các nước giàu
có khi đến thăm những nước nghèo thường có một sai lầm nữa, đấy là họ lẫn lộn
giữa sự nghèo khó của đất nước nghèo với nền văn hóa của những nước đó. Khi
những khách du lịch giàu có nhìn thấy dân chúng trong những nước nghèo sử dụng
điện thoại cầm tay hay máy tính xách tay họ liền phàn nàn là đất nước đã đánh
mất một phần “bản sắc”, không còn được như xưa nữa. Khi dân chúng giàu lên nhờ
những tương tác trên thương trường – do quá trình tự do hóa hay toàn cầu hóa
đem lại – thí dụ như điện thoại cầm tay, những người chống toàn cầu hóa từ các
nước giàu có liền phàn nàn rằng người ta đã ăn cướp nền văn hóa của các nước
nghèo. Nhưng tại sao người ta lại đánh đồng văn hóa với tình trạng nghèo khó?
Người Nhật đã từ nghèo thành giàu, nhưng thật khó mà khẳng định rằng kết quả là
họ đã không còn là người Nhật như xưa nữa. Trên thực tế, nhờ giàu có mà họ có
thể truyền bá nền văn hóa Nhật Bản ra khắp thế giới. Ở Ấn Độ, thu nhập gia tăng
được ngành công nghiệp thời trang đáp ứng lại bằng cách quay về cách ăn mặc
truyền thống, thí dụ như sari, hiện đại hóa nó và cải biến nó theo những tiêu
chí thẩm mĩ hiện đại. Một đất nước nhỏ bé như Iceland cũng tìm cách bảo vệ nền
văn hóa phong phú, bảo vệ những nhà hát và ngành công nghiệp điện ảnh của mình
vì thu nhập đầu người của họ cao, họ có thể dành một phần của cải để bảo vệ và
phát triển nền văn hóa của mình.
Cuối cùng, mặc dù
niềm tin tôn giáo không phải là thứ có thể đem ra “mua bán”, xã hội tự do để
cho tôn giáo hoạt động trên cùng những nguyên tắc: bình đẳng và tự do lựa chọn
– đấy cũng là những nguyên tắc căn bản của thị trường tự do. Thánh đường Thiên
chúa giáo, nhà thờ Hồi giáo và chùa chiền của các tôn giáo khác cạnh tranh với
nhau trong việc tìm kiếm con chiên, phật tử và những hình thức ủng hộ khác
nhau. Chẳng có gì ngạc nhiên khi xảy ra hiện tượng là nước nào (ở châu Âu)
chính thức ủng hộ nhà thờ thì số người tham gia đi lễ có xu hướng giảm, trong
khi ở những quốc gia mà nhà nước không ra mặt ủng hộ thì số người tham gia lại
tăng. Nguyên nhân không phải là khó hiểu: những nhà thờ phải cạnh tranh để
giành giật con chiên và sự ủng hộ phải làm việc cho cộng đoàn – cả trong lĩnh
vực tôn giáo, lĩnh vực tinh thần và trong cộng đồng – và khi họ chú ý đến nhu
cầu của các thành viên thì các thành viên càng thích tham gia và quan tâm tới
tôn giáo hơn. Đấy là lí do vì sao năm 2000 nhà thờ Thiên chúa giáo ở Thụy Điển,
được nhà nước bảo trợ, đã vận động để được tách ra khỏi nhà nước: trở thành một
phần của bộ máy quan liêu, nhà thờ đã đánh mất liên hệ với cộng đoàn và trên
thực tế, đang chết dần.
Giữa thị trường, văn
hóa và nghệ thuật không hề tồn tại bất kì mâu thuẫn nào. Trao đổi trên thương
trường không phải là sáng tạo nghệ thuật hay làm phong phú thêm trong lĩnh vực
văn hóa, nhưng nó là phương tiện tốt cho việc thúc đẩy cả văn hóa lẫn nghệ
thuật.
16. Thị trường chỉ có lợi cho người giàu và người có
tài
Giàu càng giàu thêm, nghèo càng
nghèo mạt. Nếu bạn muốn có thật nhiều tiền thì ban đầu bạn phải có nhiều tiền.
Trong cuộc chạy đua tìm kiếm lợi nhuận trên thương trường, người nào nặng túi
thì sẽ về đích trước.
Thị trường không phải là cuộc
đua với người thắng và kẻ thua. Hai bên tự nguyện trao đổi vì họ nghĩ là sẽ
thắng chứ không bao giờ lại nghĩ là mình thua. Khác với cuộc chạy đua, trong
quá trình trao đổi, nếu một bên thắng thì không có nghĩa là bên kia thua. Cả
hai bên đều có lợi. Vấn đề không phải là “thắng” đối phương mà là kiếm được thu
nhập thông qua trao đổi tự nguyện, theo tinh thần hợp tác: muốn thuyết phục
người khác tham gia trao đổi, bạn phải đưa ra cho người ta lợi ích nào
đó.
Sinh ra trong gia đình giàu có
dĩ nhiên là tốt. Đấy là điều mà dân chúng trong các nước giàu có có thể không
đánh giá đúng những thuận lợi của nó khi so với những người dân các nước nghèo
đang tìm cách di cư sang những nước giàu; người dân các nước nghèo thường đánh
giá đúng những ưu việt của cuộc sống trong một xã hội giàu có hơn là những
người sinh ta tại đấy. Nhưng trong nền kinh tế thị trường tự do, nơi người mua
và người bán có quyền tự do ra vào và có quyền bình đẳng như nhau, những người
ngày hôm qua đáp ứng được yêu cầu của thị trường thì ngày mai có thể không còn
làm được như thế nữa. Đấy là điều mà các nhà xã hội học gọi là “sự luân chuyển
của giới tinh hoa” và đấy cũng là một trong những tính chất của xã hội tự do;
không như giới chóp bu tĩnh tại, dựa trên quyền lực quân sự, đẳng cấp, bộ lạc
hay quan hệ gia tộc, giới tinh hoa trong xã hội tự do - trong đó có giới tinh
hoa trong lĩnh vực nghệ thuật, văn học, khoa học và kinh tế - luôn mở rộng cửa
chào đón những thành viên mới và hiếm khi xảy ra hiện tượng cha truyền con nối:
nhiều con em các gia đình thuộc giới thượng lưu rơi xuống tầng lớp trung lưu.
Trong các nước giàu có có rất nhiều người thành đạt vốn xuất thân từ những
nước, nơi quan hệ thị trường bị cản trở hoặc gây khó dễ bởi đặc quyền đặc lợi
dành cho những kẻ có thế lực, bởi chủ nghĩa bảo hộ, bởi nạn độc quyền, nơi mà
họ hầu như không có cơ may thành công trên thương trường. Họ ra đi với hai bàn
tay trắng, nhưng họ đã thành đạt trong những xã hội với nền kinh tế có xu hướng
tự do hơn, thí dụ như Mĩ, Anh hoặc Canada. Sự khác nhau giữa xã hội nơi họ đi
và xã hội nơi họ đến là gì? Đấy là quyền tự do cạnh tranh trên thương trường.
Thật đáng buồn là chủ nghĩa trọng thương và những sự cấm đoán ở quê nhà đã buộc
họ phải tha phương cầu thực; nếu không, họ đã có thể ở lại quê hương và dùng
khả năng kinh doanh của mình làm giàu cho người thân và bạn bè.
Nói chung, trong các nước với
nền kinh tế thị trường tự do, những người có nhiều tài sản nhất là những người
đáp ứng được ước muốn của quảng đại quần chúng chứ không phải là những người
chỉ tìm cách đáp ứng như cầu của những người giàu. Những công ty lớn như Ford
Motors, Sony và Walmart, tức là những công ty có khối tài sản cực kì lớn là
những công ty đáp ứng được thị hiếu của tầng lớp trung lưu và hạ lưu chứ không
phải là đáp ứng thị hiếu của những người giàu có nhất.
Đặc điểm của thị trường tự do
là “sự luân chuyển của giới tinh hoa”, không ai được bảo đảm là sẽ được ở lại
mãi trong giới tinh hoa và cũng không có ai bị cấm cản, không được tham gia giới
này chỉ vì không được sinh ra trong một gia đình quyền quí. Câu “Giàu càng giàu
thêm, nghèo càng nghèo mạt” phải được sử dụng không phải cho thị trường tự do
mà cho chủ nghĩa trọng thương trong lĩnh vực kinh tế và ô dù trong lĩnh vực
chính trị, nghĩa là áp dụng cho những hệ thống, trong đó muốn làm giàu thì phải
tìm cách liên kết với quyền lực. Trên thương trường, ta thường thấy người giàu
là những người làm tốt công việc của mình (nhưng có thể họ không phải là “giàu”
theo tiêu chuẩn của xã hội đó), còn người nghèo thì ngày càng giàu lên, nhiều
người trở thành trung lưu hoặc tầng lớp trên nữa. Lúc nào thì cũng có 20% dân
chúng có thu nhập thấp nhất và 20% có thu nhập cao nhất.
Nhưng điều đó không có nghĩa là
thu nhập của những người này vẫn giữ nguyên như thế mãi (vì khi kinh tế phát
triển thì thu nhập của tất cả các tầng lớp dân cư đều gia tăng) hay thành phần
của các nhóm đó không bao giờ thay đổi. Các nhóm đó cũng giống như những căn
phòng trong khách sạn hay ghế trên xe buýt vậy: lúc nào cũng có người, nhưng
không phải cùng một người. Nghiên cứu trong một thời gian tương đối dài phân bố
thu nhập trong các nước có nền kinh tế thị trường cho thấy thu nhập có sự biến
động rất lớn: thu nhập của khá nhiều người lên xuống một cách thất thường.
Nhưng quan trọng nhất là trong các nước có nền kinh tế thị trường phát đạt, thu
nhập của tất cả mọi người, từ nghèo nhất đến giàu nhất, đều gia tăng.
17. Tự do hóa và để mặc cho thị trường điều tiết, giá
cả bao giờ cũng tăng
Thực tế là để mặc cho thị
trường điều tiết mà không có sự kiểm soát của chính phủ thì giá cả sẽ leo
thang, nghĩa là sức mua của người dân sẽ giảm. Giá cả trên thị trường tự do
đồng nghĩa với đắt đỏ.
Khi được tự do hóa giá những
mặt hàng bị nhà nước kiểm soát nhằm giữ cho thấp hơn giá trị trường sẽ có xu
hướng tăng, ít nhất là trong ngắn hạn. Nhưng đấy không phải là toàn bộ câu
chuyện. Vì, thứ nhất, khi được tự do hóa, giá những mặt hàng được giữ cho cao
hơn giá thị trường sẽ giảm. Hơn nữa, khi xem xét giá cả bằng tiền do nhà nước
kiểm soát, cần phải nhớ rằng người mua không chỉ phải trả tiền cho món hàng mà
họ mua được. Nếu hàng khan hiếm, phải xếp hàng thì thời gian chờ đợi cũng là
cái giá mà người mua phải trả. (Tuy nhiên, cần phải nói rằng thời gian chờ đợi
là mất mát ròng, vì xếp hàng không khuyến khích người sản xuất làm ra nhiều sản
phẩm hơn nhằm đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng). Nếu các quan chức tham
nhũng còn nhúng tay vào thì còn phải cộng số tiền được trao dưới gầm bàn vào số
tiền được trả tại quầy hàng. Tổng số tiền được trả một cách hợp pháp với số
tiền đút lót bất hợp pháp và thời gian chờ đợi trong khi xếp hàng thường là cao
hơn giá cả mà người dân đồng ý mua trên thị trường. Hơn nữa, tiền chi cho việc
đút lót và thời gian chờ đợi trong khi xếp hàng là những mất mát vô ích – người
tiêu dùng bị mất, nhưng người sản xuất lại chẳng được gì, nghĩa là chúng không
khuyến khích người bán sản xuất nhiều hơn nhằm khắc phục thiếu hụt do việc kiểm
soát giả cả của nhà nước gây ra.
Trong khi trong ngắn hạn, khi
được tự do hóa, giá cả bằng tiền có thể tăng, nhưng sản xuất sẽ tăng, nạn tham
nhũng và mất mát phi sản xuất sẽ giảm, kết quả là chi phí thực tế trong toàn xã
hội – thể hiện bằng thời gian lao động, một loại hàng hóa cơ bản – sẽ giảm.
Thời gian mà một người phải bỏ ra để kiếm được một cái bánh mì vào năm 1800
chiếm phần lớn thời gian làm việc trong ngày của người đó, nhưng tiền lương
càng ngày càng tăng, trong các nước giàu có hiện nay, để kiếm tiền mua một
chiếc bánh mì người ta chỉ cần làm trong vài phút. Nếu tính bằng đơn vị lao
động thì giá tất cả các loại hàng hóa đều giảm đi một cách đáng kể. Chỉ có một
ngoại lệ: bản thân lao động. Khi năng suất lao động và tiền lương gia tăng thì
giá nhân công gia tăng, đấy là lí do vì sao những người có thu nhập tương đối
khiêm tốn ở các nước nghèo cũng có thể có đầy tớ, trong khi ngay cả những cự
phú ở các nước giàu cũng mua máy giặt và máy rửa bát vì như thế rẻ hơn là thuê
người giúp việc. Thị trường làm cho mọi loại hàng hóa đều rẻ đi khi đo bằng đơn
vị lao động, tức là lao động có giá tăng khi so với những loại hàng hóa
khác.
18. Quá trình tư nhân hóa và thiết lập quan hệ thị
trường ở các nước hậu cộng sản song hành với nạn tham nhũng, nghĩa là thị
trường là tham nhũng.
Những chiến dịch tư nhân hóa
được thực hiện từ trên xuống hầu như bao giờ cũng có gian lận. Đây là một trò
chơi bẩn thỉu, kết quả là những tài sản tốt nhất của nhà nước được trao cho
những kẻ cơ hội, tham nhũng và tàn nhẫn nhất. Tư nhân hóa và thiết lập quan hệ
thị trường là trò chơi bẩn thỉu: chỉ là một vụ ăn cắp tài sản của người dân mà
thôi.
Chiến dịch tư nhân hóa trong
các nước hậu-xã hội chủ nghĩa khác nhau thu được những kết quả khác nhau. Một
số nước đã thiết lập được trật tự thị trường. Trong khi một số nước khác lại
trở về với chế độ độc tài và quá trình tư nhân hóa dẫn tới kết quả là một tầng
lớp tinh hoa mới đã nắm được quyền kiểm soát cả doanh nghiệp nhà nước lẫn doanh
nghiệp tư nhân, thí dụ như hệ thống “Siloviki” mới xuất hiện ở Nga[1].
Nhưng những bàn tay bẩn thỉu đã lợi dụng được quá trình tư nhân hóa gian lận là
do sự thiếu vắng các định chế thị trường, nhất là thiếu vắng chế độ pháp trị,
nền tảng của kinh tế thị trường. Tạo ra những định chế như thế là công việc
không đơn giản và cũng không có một “qui trình” có thể áp dụng cho mọi trường
hợp trên đời. Nhưng dù có một số trường hợp thất bại, tức là không xây dựng
được một cách đầy đủ các định chế của chế độ pháp trị thì đấy cũng không phải
là lí do để không tiến hành; ngay cả ở Nga, mặc dù quá trình tư nhân hóa có rất
nhiều sai lầm, nhưng đấy vẫn là tiến bộ đáng kể so với chế độ độc tài độc đảng,
một chế độ đã bị sụp đổ do những hiện tượng bất công và thiếu hiệu quả mà nó
gây ra.
Tư nhân hóa mà không có hệ
thống pháp luật hoạt động có hiệu quả thì cũng không tạo ra được nền kinh tế
thị trường. Thị trường phải dựa trên nền tảng của luật pháp, tư nhân hóa thất
bại không có nghĩa là thị trường thất bại. Đấy là do nhà nước không xây dựng
được nền tảng pháp lí cho kinh tế thị trường.
Ủng hộ một cách thái quá
19. Tất cả mọi quan hệ giữa người với người đều có thể
qui giản thành quan hệ thị trường.
Mọi hành động đều là do người
ta muốn tối đa hóa lợi ích mà ra. Ngay cả việc giúp đỡ người khác cũng là nhằm
kiếm lợi cho mình, nếu không thì người ta không làm. Tình bạn và tình yêu cũng
chỉ là trao đổi dịch vụ đôi bên đều có lợi, chẳng khác gì đổi vài đồng dollar
lấy mấy quả cà chua vậy. Hơn nữa, mọi hình thức tương tác của con người đều có
thể được lí giải bằng những thuật ngữ của thị trường, trong đó có chính trị: lá
phiếu được trao đổi để lấy những lời hứa hẹn, thậm chí tội ác: nạn nhân và tội
phạm trao đổi: “đưa tiền đây hay muốn mất mạng?”.
Cố gắng nhằm qui giản tất cả
những hành động của con người vào một động cơ duy nhất là xuyên tạc kinh nghiệm
của con người. Những người làm cha mẹ không hề nghĩ đến quyền lợi của mình khi
hi sinh cho con hay lao vào cứu chúng khi chúng gặp nguy hiểm. Khi người ta cầu
nguyện để được cứu rỗi hay được khai sáng về mặt tâm linh thì động cơ của họ
cũng khác hẳn với động cơ mua sắm quần áo. Chỉ có một điểm chung: đấy là những
hành động có chủ đích, những hành động hướng tới mục đích nào đó. Nhưng như thế
không có nghĩa là tất cả những mục tiêu mà chúng ta hướng tới đều có thể qui
giản thành những chỉ số có thể so sánh được của cùng một thực thể. Chúng ta có
những động cơ và mục tiêu khác nhau: khi đi vào cửa hàng mua chiếc búa, khi đi
vào viện bảo tàng nghệ thuật và khi đưa nôi cho một đứa trẻ vừa mới sinh, đấy
là chúng ta đang thực hiện những mục tiêu khác nhau và không phải lúc nào cũng
có thể thể hiện bằng những khái niệm mua bán trên thương trường.
Các khái niệm và công cụ trí
tuệ có thể được sử dụng để tìm hiểu và soi sáng những hình thức tương tác khác
nhau. Thí dụ, các khái niệm của môn kinh tế học được sử dụng để tìm hiểu quá
trình trao đổi trên thương trường, nhưng cũng có thể được sử dụng cho môn chính
trị học, thậm chí để tìm hiểu cả tôn giáo nữa. Có thể tính toán được giả cả và
lợi ích của các lựa chọn chính trị, hệt như lựa chọn trên thương trường vậy; có
thể so sánh các đảng chính trị hay tập đoàn mafia với các công ty trên thương
trường. Nhưng việc áp dụng cùng những khái niệm không có nghĩa là những tình
huống mà người ta phải lựa chọn là tương đương về mặt pháp lí hoặc đạo đức.
Không thể đưa một tên cướp - kẻ đề nghị bạn đưa tiền cho hắn hay là mất mạng -
lên cùng một hàng với doanh nhân – người đề nghị bạn lựa chọn giữa việc giữ
tiền hay dùng số tiền đó để mua món hàng của ông ta – vì một lí do đơn giản là
tên cướp đề nghị bạn lựa chọn giữa hai thứ mà bạn có toàn quyền định đoạt, cả
về mặt đạo đức lẫn pháp lí; trong khi doanh nhân lại đề nghị bạn lựa chọn giữa
hai thứ, một thứ thuộc quyền định đoạt của ông ta, còn thứ kia thuộc quyền định
đoạt của bạn. Trong cả hai trường hợp, ta đều phải lựa chọn và hành động một cách
có chủ đích; nhưng trong trường hợp đầu, tên cướp buộc ta phải lựa chọn, còn
trường hợp sau là doanh nhân đề nghị lựa chọn; trường hợp đầu làm ta mất bớt
quyền định đoạt, còn trường hợp sau làm cho ta thêm quyền định đoạt vì khi
người ta đề nghị trao cho bạn một cái gì đó mà bạn không có nhưng bạn lại đánh
giá nó cao hơn là cái bạn đang có, song lại bị đánh giá thấp hơn. Không phải
tất cả các quan hệ giữa người với người đều có thể được qui giản thành quan hệ
trên thương trường, trước hết phải kể đến những “trao đổi” đi ngược lai ý chí
của một trong hai bên, đấy là những vụ “trao đổi” có tính chất khác hẳn, vì
chúng làm mất cơ hội và tài sản chứ không phải là cơ hội làm gia tăng tài
sản.
20. Thị trường có thể giải quyết được mọi vấn đề
Chính phủ kém cỏi đến nỗi chẳng
làm được việc gì ra hồn. Bài học quan trọng nhất của thị trường là chúng ta
phải hạn chế vai trò của chính phủ vì đơn giản là chính phủ đối chọi với thị
trường. Vai trò của chính phủ càng giảm thì vai trò của thị trường càng tăng.
Những người công nhận vai trò
của thị trường cũng cần công nhận rằng tại phần lớn các nước trên thế giới, mà
cũng có thể là tại tất cả các nước, vấn đề chính không chỉ là chính phủ làm quá
nhiều mà còn là chính phủ làm quá ít nữa. Loại thứ nhất – tức là những việc
chính phủ không được làm, bao gồm: A) những hành động nói chung là không ai
được làm, thí dụ như “thanh lọc sắc tộc”, xâm chiếm đất đai của người khác và
tạo ra đặc quyền đặc lợi cho giới tinh hoa; và B) những hành động có thể và
phải được làm thông qua tương tác tự nguyện giữa các công ty và doanh nhân trên
thương trường, thí dụ như chế tạo ô tô, xuất bản báo chí, kinh doanh khách sạn.
Chính phủ phải ngưng ngay những việc như thế. Nhưng khi chính phủ chấm dứt,
không làm những việc mà họ không phải làm thì họ lại phải bắt tay vào làm một
số việc mà trên thực tế sẽ góp phần thúc đẩy công lí và tạo ra nền tảng cho
việc giải quyết các vấn đề thông qua tương tác tự nguyện. Thực tế là hai vấn đề
vừa nói có mối quan hệ với nhau: các chính phủ giành nguồn lực cho việc quản lí
nhà máy sản xuất ô tô hay xuất bản báo chí, hoặc tệ hơn nữa – dành nguồn lực
cho việc tịch thu tài sản của một số người và tạo đặc quyền đặc lợi cho một số
ít người - vừa làm mất mát vừa hạn chế khả năng trong việc cung cấp những
dịch vụ thực sự có giá trị mà chỉ có chính phủ mới có thể làm. Thí dụ, chính
phủ trong các nước nghèo thường không bảo đảm được tính chất pháp lí của quyền
sở hữu, đấy là chưa nói đến việc ngăn chặn những vụ xâm hại quyền sở hữu. Hệ
thống pháp luật thường kém hiệu quả, phức tạp và chưa có sự độc lập và không
thiên vị, là những đặc điểm cần thiết cho việc thúc đẩy quá trình trao đổi tự
nguyện.
Muốn cho thị trường có thể bảo
đảm được khuôn khổ cho sự hợp tác xã hội thì luật pháp phải xác định rõ ràng
quyền sở hữu và hợp đồng. Các chính phủ không cung cấp được những tiện ích công
cộng này là những chính phủ cản trở sự xuất hiện của thị trường. Chính phủ sử
dụng quyền lực để thiết lập công lí và luật pháp là chính phủ phục vụ lợi ích
công cộng. Chính phủ không thể yếu, nhưng quyền lực của nó phải bị giới hạn và
được xác định một cách rõ ràng về mặt pháp lí. Chính phủ hạn chế và chính phủ
yếu là hai việc khác nhau. Chính phủ yếu nhưng có quyền lực không hạn chế có
thể trở thành cực kì nguy hiểm vì họ có thể làm những việc mà họ không được
phép làm, nhưng họ cũng không đủ quyền lực để buộc người ta phải tuân thủ luật
lệ và không thể bảo đảm cho người dân quyền sống, quyền tự do và quyền sở hữu,
tức là bảo đảm những điều kiện cần thiết cho tự do và trao đổi tự do trên
thương trường. Thị trường tự do không phải là không có quản lí. Thị trường tự
do chỉ tồn tại khi có một chính phủ giới hạn nhưng hiệu quả, một chính phủ xác
định một cách rõ ràng và thực thi một cách không thiên vị qui tắc đạo đức xã
hội.
Quan trọng là cần phải nhớ rằng
có nhiều vấn đề cần phải giải quyết bằng những hành động tự giác, thị trường
không thể giải quyết được mọi vấn đề. Ông Ronald Coase, giải Nobel về kinh tế
học, trong một công trình viết về thị trường và hãng, giải thích rằng các hãng
thường phải dựa vào việc lập kế hoạch và điều phối các hoạt động một cách có ý
thức nhằm đạt được mục tiêu, chứ không phải lúc nào cũng dựa vào trao đổi trên
thương trường vì trao đổi trên thương trường đòi hỏi chi phí cao. Thí dụ,
thương thảo để kí kết hợp đồng là việc làm tốn kém, cho nên để giảm chi phí
người ta thường sử dụng các hợp đồng dài hạn. Các hãng thường sử dụng hợp đồng
dài hạn chứ không sử dụng những vụ trao đổi “tại trận”, kể cả quan hệ lao động
và quản lí một cách có ý thức chứ không tổ chức “đấu thầu” cho từng dịch vụ
một. Nhưng các hãng - những ốc đảo của sự phối hợp và lập kế hoạch - có thể
thành công là vì họ bơi trong một đại dương rộng lớn của những vụ trao đổi trên
thương trường. (Sai lầm lớn nhất của những người xã hội chủ nghĩa là họ cố gắng
quản lí toàn bộ nền kinh tế như thể một hãng cực kì to lớn, không nhận thức
được vai trò có giới hạn của việc lãnh đạo một cách có ý thức cũng như không
nhận thức được sự phối hợp trong trật tự tự phát của thị trường đều là
sai lầm như nhau vậy).
Cuối cùng, cần phải nhớ rằng
quyền sở hữu và trao đổi trên thương trường, tự bản thân chúng, không thể giải
quyết được tất cả các vấn đề. Thí dụ, nếu quá trình ấm nóng toàn cầu quả thực
là mối đe dọa đối với việc duy trì cuộc sống trên hành tinh này hay nếu tầng
ozone bị suy thoái đến mức có hại đối với sức khỏe thì giải pháp có phối hợp
của các chính phủ có thể là giải pháp tốt nhất, hoặc thậm chí là giải pháp duy
nhất nhằm tránh thảm họa nữa. Dĩ nhiên, điều đó không có nghĩa là thị trường hoàn
toàn không có vai trò gì, thí dụ như thị trường mua bán quyền thải chất carbon
dioxide có thể tạo thuận lợi cho quá trình điều tiết, nhưng các thị trường này
phải được thiết lập bởi sự phối hợp của các chính phủ. Nhưng điều quan trọng
cần phải nhớ là nếu một công cụ nào đó không thể giải quyết được tất cả mọi vấn
đề mà ta có thể tưởng tượng được thì điều đó cũng không có nghĩa là nó không
thể giải quyết được một số - thậm chí giải quyết được rất nhiều vấn đề.
Thị trường có thể là mà cũng có
thể không phải là cơ chế tốt nhất cho việc giải quyết những vấn đề toàn cầu như
sự ấm nóng, lỗ thủng trên tầng ozone hay các bệnh truyền nhiễm lây lan trong
không khí, nhưng điều đó không có nghĩa là thị trường không có vai trò gì trong
việc giải quyết những vấn đề này (thí dụ như thị trường mua bán quyền thải chất
carbon dioxide hay thị trường mua bán chất kháng sinh) hoặc không để cho thị
trường giải quyết những vấn đề mà nó có thể giải quyết một cách tốt nhất. Thị
trường tự do có thể không giải quyết được tất cả những vấn đề mà nhân loại có
thể phải đối diện, nhưng thị trường có thể và đã tạo ra được tự do và thịnh
vượng, và đấy là lí do ta phải nói về nó.
Chú thích
[1] Siloviki là từ tiếng Nga chỉ những người làm việc trong các
ngành như quân đội, cảnh sát… Tổng thống Putin và các cộng sự của ông ta xuất
thân từ những thành phần như thế - ND
Nguồn: http://thitruongtudo.org.vn/detail/hai-muoi-ngo-nhan-ve-thi-truong-phan-1.176
